MW Xasan Muxuu Ballan-qaaday? Maxaase Ka Qabsoomay?

MW 8-aad ee Soomaaliya Xasan Sheekh Maxamuud

Siyaasiyiinta Soomaaliyeed mid waliba maalmaha uu madaxnimo doonka yahay waxa uu soo bandhigaa qorshayaal aad u qurux badan oo Soomaaliyadan baaba’a ah loogu celinayo waxa ay Soomaalida dawladnimada soo aragtay ugu yeeraan ‘Beri-samaadkii’. Tobankii bishii Sembeembar, 2012-kii MW Xasan Sheekh oo xilligaa ahaa murashax madaxweynenimo oo u hanweyn inuu qabto talada dalka Soomaaliya ayaa  ballan-qaadyadiisii waxaa ka mid ahaa waxa uu isaga u bixiyey “ Lixdii Tiir Ee Dib u Soo Kabashada/Nooleynta Soomaaliya” oo aan sidan hoose loo soo koobi karo:

TIIRKA KOOWAAD: Xasilinta dalka, sarrayntiisa sharciga iyo dawlad wanaagga oo ku ballan-qaaday MW abuuridda iyo dhameystirka dhismaha hay’adaha ammaanka qaranka oo hawlgelin doona ciidan leh tiro iyo tayo ku filan gudashada waajibaadkooda qaran kuwaasoo heli doona xuquuqdoodii iyo daryeelkiii ay u baahnaayeen, dhisidda nidaam garsoor oo madax bannaan oo dhowra xuquuqda muwaadinka, hirgelinta nidaamka xisbiyada badan oo horseedaya qabsoomidda doorasho “xor iyo xalaal ah”, dhamaystirka dastuurka iyo gaarsiinta afti qaran, ku baahinta awoodda dawladnimada ee gobollada dalka, abuuridda guddi la dagaallamaya musuqmaasuqa, eexda, laaluushka, lunsashada iyo ku takrifalka hantida qaranka, dhiirrogelinta warbaahinta madaxa bannaan iyo kor u qaadidda kaalinta haweenka ee ka qeyb galka hay’adaha dawladnimada.

TIIRKA LABAAD: Soo nooleynta dhaqaalaha dalka oo uu MW ku bayaaniyay kor u qaadista heerka nolosha muwaadinka iyo qoyska Soomaaliyeed, abuuridda xarumo lagu tababaro xoogsatada iyo xirfadlayda si ay ugu fududaato ina ay shaqaystaan noloshoodana kaafiyaan, kobcinta wax soo saarka dalka dhinacyada beeraha, xoolaha iyo kalluumeysiga, ka shaqeynta sida waxsoorkaasi loogu heli lahaa “suuqyo” caalami ah, iyo dhisidda iyo dayactirka kaabayaasha dhaqaale ee dalka gaar ahaan kuwa gobollada iyada oo la hirgelinayo mashaariic lagu hormarinayo kaabayaasha dhaqaale ee gobollada si horumarka nolosha bulshadu u noqoto mid isku dheellitiran.

TIIRKA SADDEXAAD: Nabadeynta iyo dib u heshiisiinta dadka Soomaaliyeed iyadoo la dhisayo guddi heer qaran ah oo waajibaadkiisu yihiin ka shaqeynta dib u heshiisiinta dhinacyada siyaasadda iyo bulshada iyadoo kaalin muhiim ah la siin doono hoggaamiyeyaasha bulshada sida duubabka dhaqanka, culamaa’uddiinka, haweenka iyo dhallinyarada lana abuurayo qolayaal gaar u ah wada-tashiga bulshada si loo gaaro bulsho ka caafimaad qabta ‘caddaad darrada, heyb sooca, quursiga kooxeysiga iyo sad bursiga.

TIIRKA AFRAAD: Wuxuu MW Xasan tiirkani ku soo koobay soo nooleynta adeegyada bulshada sida tacliinta, caafimaadka iyo ilaalinta deegaanka  iyo fayadhoorka guud ee bulshada.

TIIRKA SHANAAD: Wuxuu X.SH.M. halkan ku ballan-qaaday ilaalinta midnimada iyo wadajirka umadda Soomaaliyeed, heegan u noqoshada in la gaaro Soomaaliya mid ah, horumarinta wada-hadallada Soomaaliya iyo Soomaalilaand iyadoo la adeegsanayo habab dimloomaasiyadeed si looga miradhaliyo “midnimo waarta” oo qaranka Soomaaliyeed uu yeesho.

TIIRKA LIXAAD: Abuuridda xiriir caalami ah oo ku dhisan iskaashi, wadajir iyo is qaddarin iyadoo laga shaqeynayo soo celintii sharaftii iyo karaamadii ay lahayd umadda Soomaaliyeed iyo ka shaqeynta sidii ay Soomaaliyada cusub ay xiriir wanaagsan u la yeelan lahayd dalalka deriska ah iyo kuwa caalamkaba iyadoo ay iska kaashanayaan dhinacyada amniga, dhaqaalaha  iyo ganacsiaga.

MW Xasan khudbaddiisii doorashada ee aan nuxurkeedii kor ku soo xusnay waxa uu ku sawiray aragtida siyaasadeed ee uu doonayo inuu ku shaqeeyo haddii ay xubnaha baarlamaanku u doortaan madaxweynaha xiga ee Soomaaliya. Sida laga dheehan karo baaxad weynida tiirarkaas iyo culeyskooda waxaa la qiyaasi karaa xaqiijinta dhammaantood ama barkoodba in ay tahay wax aad u adag. Qeybahan dambe ee qormada waxa aan ku falanqeyn doonaa waxyaabihii u qabsamay ama u qabsami waayay dawladdii Soomaaliyeed ee horjoogaha u ahaa Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud.

MW Xasan Sheekh Maxaa U Qabsoomay/Qabsoomi Waayay?

Dawladda Xasan Sheekh hoggaamiyo oo waqtigeedu ku ekaa 16-kii Sebteembar 2016-ka ayaa waxa ay ku guuldarraysatay ballan-qaadyadii ballaarnaa ee ay fagaaraha siyaasadda la yimaadeen. Warbixin ay soo saareen Guddiga Daba-galka QM ee Soomaaliya dhammaadkii bishii hore ayaa waxaa lagu sheegay in dawladda Xasan ay ku hungowday xaqiijinta barnaamijyadeedii siyaadeed iyo kuwii hiigsiga 2016-ka oo ay ugu horreeyeen (1) xaqiijinta doorasha dadweyne ‘Qof iyo Codkii’ (2) dhismaha maamullada federaalka (3) sixidda, afti u qaadidda iyo hirgelinta dastuurka cusub.

Marka hore dhisiddii maamullada federaalka ay waxa ay soo hoos gashay xilligii ay ahayd in la qabto doorashooyinkii. Waxaa waqti dambe soo gabagaboobay dhismihii maamul goboleedyada. Hase ahaatee weli waxaa qabyo ah doorashada xubnaha aqallada baarlamaanka ee maamul goboleedyada qaarkood. Xilliga qoraalkan la sameeyey oo taariikhdu ku beegneyd 19-ka bisha Diseembar ayaa waxaan weli soo dhamaystirmin xubnaha aqallada baarlamaanka ee matalaya Soomaalilaand. Dawladda waxa ay dib uga dhacday waqtigii doorashada, waxaana la laalay hiigsiigii doorasho dadweyne ‘qof iyo codkii’ ahaa oo ka mid ahaa ballan-qaadyadii Madaxweynaha oo lagu baddalay “doorasho dadban” oo xubnaha labada aqal ee ka qeyb qaadanaya laftigooda doorashooyinkoodii ay hareeyeen muranno iyo musuq aan meel loogu soo gabban.

Sida warbixintii UN Monitoring Group ee Oktoober 31-keedii soo baxday caddaysay weli kooxda Alshabaab ayaa halis waxa ay ku tahay amniga iyo degganaanshaha dalka. In kastoo la buunbuuniyey xaaladda nabadeed ee Soomaaliya ka jirta iyo horumarka laga sameeyey, warbixintu, waxa ay sheegeysaa in xaaladda nabadgelyo iyo ammaanka dalkuba uusan wax badan iska baddalin intii uu madaxda ka ahaa MW Xasan Sheekh Maxamuud. Alshabaab weli waxa ay leedahay awooddii ay ku fulisay weeraro xoogganaa oo 6 ka mid ah sanadkan dhacay laguna beegsaday Hoteellada Muqdisho qaarkood oo ay ku geeriyoodeen in ka badan 120 qof oo isugu jira xoogagga dawladda, xubno baarlamaan, wasiir iyo shaqaale dawladeed.

In kastoo dawladdu ay dadaallo badan ku bixisay sidii ay u hagaajin lahayd hay’adaha amniga ee dalka sida Ciidamada Xoogga Dalka Soomaaliyeed waxaa ay la kulmeen carqalado maaliyadeed, maamul xumo iyo musuqmaasuq ka jiray hay’adaha ammaanka. Dadaalladii looga dan lahaa diiwaangelinta ciidamada iyo yareynta ciidamada aan diiwangashaneyn ‘ciidamada qarsoon’ ee mushaaraadka dawladda ka qaata ayaa fashil ku dhammaaday. Sida warbixintu tilmaantay isdaba marsiinta iyo lunsashada lacagaha mushaaraadka, saanadda ciidanka iyo mushaar la’aanta askarta ayaa horseedday in ay askarta qaarkood dib uga gurtaan meelo istaraatiiji ah oo ku yaalla koonfurta Soomaaliya halkaasoo laga xoreeyey xoogagga Alshabaab oo hadda dib u qabsaday.

Waxaa marar badan dhacday in ciidamada dawladda ay qeyb ka noqdaan dagaal beeleedyo ka dhacay gobollada qaarkood halkii ay ka hor tagi lahaayeen. Intii uu MW Xasan Sheekh talada hayay waxaa la arkay dhacdooyin ay ciidamada dawladdu ay ku lug yeesheen loollano u dhexeeya beelo dega gobollada Shabeellaha Hoose, Hiiraan iyo Mudug. Dadaallo ay dawladdii Shariif billowday oo lagu mideynayay ciidamada qalabka sida ee ku kala sugan maamullada kala duwan ayaa aad looga gaabiyey iyadoo dawladda dhexe lagu eedeeyey in aysan si siman u taageerin ciidama qalabka sida ee furimaha dagaallada jooga gobollada kala duwan jooga.

Dhanka maamul goboleedyada haddii la eego, Galmudug ayaa waxa ay dhibaatooyin kaga imaanayaan qeybo ka tirsan kooxda Alhlusunna Waljamaaca oo gacanta ku haysa caasimad goboleedka galgaduud ee Dhuusamareeb iyo deegaannada ku hareereysan. Wadahadallo loo furay dhinacyada bishii Sebteembar ee sanadkan ayaa wax heshiis ah aanu ka soo bixin. Dhanka kale, maamul goboleedka Koonfur Galbeed ayaa waxaa lagu eedeeyey in dhammaan awoodihiisa uu ku koobay magaalada Baydhabo iyo hareereeda isagoo noqday mid ka go’doonsan inta ka soo hartay dhulka maamulkaasi uu ka taliyo. Dhanka kale maamulka goboleedka dhaqsaha lagu dhisay ee Hirshabeelle ayaa waxaa la sheegayaa inuusan cago adag ku taagneyn oo laga yaabo in odayaasha reer Hiiraan aysan si wacan ugu qanacsaneyn natiijada dhismaha maamulkaasi.

Qolyaha mucaaradka ku ah maamulka MW Xasan ayaa sheegay in bulshada rayidka kaalintoodii ku aaddanayd dhismaha dawladda la curyaamiyey. Sidoo kale, waxay dawladdu ku eedeeyaan in ay adeegsado siyaasado kala fogeyn ah in ay weliba aad u faragelisay soo saaristii liiskii 135 ka oday beeleed ee ergooyinka soo magacaabayay. Waxay sidoo kale ka digayaan in faragelinta dawladda ee hawlaha doorashada, adeegsiga nidaamka 4.5 iyo ka weecashada mashruucii dhismaha dalka iyo ka guuridda waxyaabaha ku meelgaarka ah ay sabab u noqon karaan khilaafaad ka dhasha beelaha dhexdood weliba iyadoo eedo badan ka taagnaayeen hababkii loo maareeyey hawlihii madasha qaranka iyo doorashooyinkii xubnaha aqallada.

Dhanka dhaqaalaha, Soomaaliya weli waxa ay aad ugu tiirsan tahay lacagaha xawilaadaha ee dibadda dalka ka yimaada iyo maalgelinta ay sameeyaan shakhsiyaadka lacagta leh ee diyaasbaraha ah. Weli dhaqaalaha dalka waxaa saldhig u ah lacagaha kaashka ah, dawladduna weli ma hirgelin barnaamijyadii soo nooleynta dhaqaalaha ee dalka ee taageeridda ganacsiyada yaryar ee qoysaska ee ay ballan-qaadday. Sidoo kale, dawladdu weli ma hirgelin nidaamyadii u suuragelin lahaa in ay si hagaagsan u soo ururinta iyo ka faa’iideysiga canshuuraha iyo dakhliga dawladda. Waxaa isku dhexyaacyo ka jiraan heshiisyadii shirkado qalaad ay kula wareegeen maamulidda dekadda iyo gegida diyaaradaha ee Muqdisho.

Nidaamka maxkamadaha iyo garsoorka ee dalka ayaan weli u hawlgelin sidii la rabay iyadoo ay cirka isu shareereen dhacdooyinka dulmiga ee caddaalad darrada ee ka imanayay dhanka ciidamada dawladda iyo hay’adaha garsoorka. Waxaa xabsiyada loo taxaabay tiro badan oo muwaadiniin ah oo aan dembiyo galabsan. Sannadkan 2016-ka ayaa waxaa la xiray xubno badan oo ka tirsan saxaafadda xorta ah iyo xarumaha cilmibaarisyada ee dalka. Dawladdu waxa ay aad ugu dadaashay aamusinta ama laaluushidda cid kasta oo dhaleeceyn u soo jeedisa tallaabooyinka siyaasadeed ee ay qaadayso.

Waxaan sidoo kale cabashooyin ka taagnaayeen siyaasadda dibadda iyo xiriirka caalamiga ah ee dawladda. Waxaa masuuliyiinta dawladdu u bexeen boqollaal safarro oo aan natiijo wax ku ool ah soo saarin. Waxaa is daba marin badan laga arkay maareynta lagacaha dawladaha deeqda bixiya ay ugu talagaleen mashaariicda dib u dhiska dalka iyo kuwa loo qoondeeyey kaalmooyinka banii’aadanimo ee qeybaha bulshada ee saboolka ah oo ay abaaruhu waxyeelleeyeen. Waxaa aad u liitay sida dawladdu u wadday wadashaqeynta kala dhexeysa dawlado udub-dhexaad u ahaa dhismaha dawladda Soomaaliya. Tusaale ahaan, waxaa dhowr jeer la baddalay safiirada dawladda u fadhiya dalal badan oo Turkigu uu ka mid yahay.

Isku soo duub, taliska MW Xasan waxa uu ka faa’iideystay dadaallo badan oo dawladdii ka horaysay ay aasaaskoodii dhigtay. Muddadii u dhexeysay 16-ka Sebteember 2012 illaa 16-ka Sebteember 2016 dalka loogama jeedo ballan-qaadyadii saldhigga u ahaa barnaamijkii siyaasadeed ee uu la soo shir tagay madaxweynaha. Weli dawladdu waxa ay ku tiirsan tahay ilaalada AMISOM oo ciidan hagaagsan uma dhisna, xiriirka dawladda dhexe iyo maamul goboleedyada wuu cakiran yahay, dastuurkii weli waxba laga qaban oo waxaa jahwareer ka dhici doonaa sida labada aqal ay isula shaqeyn lahaayeen. Sidoo kale, musuqa, lunsashada hantida dadweyne, qabyaaladda iyo kooxeysiguba waxa ay marayaan meeshii ugu sarraysay abid! Haddaba dawladdani afartii sano ee la soo dhaafay maxay soo kordhisay?

Caqliyadda Argagixisada

Taariikh iyo Ujeeddo

Dad badan baa isku raacay in argagaxisadu ay tahay balada qarnigan aan ku jirno. Argagixisonimada iyo qeexiddeeda dhabta ah aad baa loogu kala aragti duwan yahay. Baaxadda falalka argagixisonimo iyo koobistoodaba weli heshiin kama aysan gaarin aqoonyahannada siyaasadda, xeeldheerayaasha arrimaha difaaca iyo ammaanka iyo hay’adaha la dagaallanka argagixisadaba. Qeexid kasta oo argagixisonimada la xiriirta waxaa saameeya aragtida siyaasadeed ee qofka, waxa uu aaminsan yahay, ujeedka falalka lagu tiriyey in ay argagixisonimo la xiriiraan iyo dhinaca uu ka taagan yahay loollannada siyaasadeed ee dunida ka jira. Qormadan kooban waxaa lagu lafaguri doonaa ujeedka argagixisonimada, nafsiyadda (Saaykolojiyada) argagixiyeyaasha, jaadadka falalka argagixisonimo iyo dawladaha iyo “la dagaallanka argagixisada”.

Sida laga dheehan karo taariikhda, falalka argagixisonimo, wuxuu adeegsigoodu aad u badan yahay marka ay jiraan loollano siyaasadeed iyo dagaallo u dhexeeya laba kooxood ama in ka badan oo aan awoodahooda iyo cududdooda ciidan aysan isu dhigmin sida dagaallada u dhexeeya dawladaha iyo fallaagooyinka talintooda ka soo horjeeda amaba xooggag qalaad oo dal ku soo duulay iyo kooxaha iska-caabbinta ee la dagaallamaya. Dagaallada noocan ahi waa waxa ay dadka ku xeeldheer arrimaha gaashaandhiggu afka qalaad ku yiraahdaan ‘Asymmetric Warfare’. Maadaama guusha dagaalka aysan ku xirneyn keliya cududda mileteri ee dagaalka ku lugta leh, kooxaha laga taagta roon yahay waxay adeegsadaan xeelado dagaal sida weeraro gaadmo ah oo ku-dhufoo-ka-dhaqaaq ah, afduubyo, qaraxyo, dilal abaabulan, is miidaamin iwm. Loollanka guusha ayaa waxa uu noqonayaa ujeedka koowaad ee falal badan oo argagixisonimo ah.

Ururkii ugu horreeyey dunida ee adeegsada xeeladaha argagaxisonimada casriga ah wuxuu ahaa dagaalyahannadii Yahuudda “Zealots of Judea” ee lagu magacaabi jiray “Sicarii” oo macnaheedu ahaa “raggii billaaweyaasha sitay”. Ururkan iyo xubnihiisaba waxa ay ka soo hor jeedeen xooggaggii boqortooyadii Roomaanka ee dhulalka ay ku nool yihiin ka talinaysay. Waxay dilal qarsoodi ah ku fulin jireen madaxda iyo ciidamada Roomaanka ah iyo ciddii kale ee la shaqaysa. Waxa ay aaminsanaayeen inta Roomaanku ay dhulkooda joogaan in aysan Yahuud daacad ah ahaan karin. Dantooda waxa ay ahayd abuurid xaalad cabsi iyo baqdin gelinta xoogaggii Roomaanka iyo qolo walba oo wada shaqeyni ka dhexeyso.

Sanadihii 66-70 kii Ciise dabadii, dagaalyahannadaasi waxa ay qeyb libaax leh ka qaateen kacdoonnadii looga soo hor jeeday guutadii 10-aad ee xoogagga Roomaanka kuwaasoo hareereeyey Qalcaddii ‘Masada’ oo ahayd meelihii ugu dambeeyey oo ay gabbaad ka dhigteen dagaalyahannadaasi iyo taageerayaashoodaba. Markii la go’doomiyey qalcaddaasi muddo labo sano ah ayaa ugu dambeyn dagaalyahannadaasi sanadkii 73-kii ay dhammaantood is dileen halkii ay iska dhiibi lahaayeen. Waxaa ka badbaaday labo hablood iyo shan caruur ah oo ku dhuuntay kanaalka biyaha ee qalacadda, ayaa noqday dadkii soo tebiyey wixii halkaa ka dhacay maalinkaas.

Ururada argagixisonimo ee taariikhda dunida soo maray waa ka mid ah “Xashaashiyiin” oo badanaa qoraallada Ingiriisiga ku qoran looga yaqaan “The Assassins” oo uu abaabulay wadaad diimeed Shiici ah oo lagu magacaabi jiray Xasan Sabbaax qarnigii 11-aad. Kooxdani ayaa waxa ay ka soo hor jeedday dawladdii Saljuuqiyiinta ee xilligaa jirtay, waxa ayna fulin jirtay shirqool dilal ah oo lagu beegsanayo madaxda iyo ragga magacyada leh ee maamulkii ay ka soo horjeedeen. Dilalka ay fuliyaan ayaa waxaa ay badanaa ka dhici jireen meelaha bulshada isugu timaaddo sida suuqyada si ay u abuuraan argagax joogto ah oo dadkuna baqdin u dareemo ugana fogaadaan dawladda iyo la shaqeynteeda.

Xashaashiyiinta waxa ay u sameysneyd qaabdhismeedka haramka “pyramid” oo kale. Qeybta u sarraysa ‘figta’ waxaa fadhiya hoggaamiyaha kooxda oo loogu yeero Wadaadka Buurta “Sheykh Al-Jabal”, waxaa ku xiga kala sarraynta dacwad fidiyeyaasha “Daaciyiin” oo ah kuwa qaabilsan baahinta aragtida kooxda iyo soo jiidashada xubnaha cusub ee kooxda. Qeybta dhexe ee haramka waxaa fadhiya naftii-hureyaaasha “Fidaa’iyiin” oo ah qolyaha fuliya falalka dilalka ah ee qorsheysan. Waxa ay diyaar u yihiin in ay u dhintaan fulinta hawlaha loo igmado. Waxaa qaab-dhismeedka u hooseeya oo salka haramka ahna waxaa fadhiya xubnaha cusub ee kooxda oo weli tababarku u socdo oo loogu yeeri jiray “rafiiqiin”. Sidani ayuu Xasan Sabbaax u dhisay mid ka mid ah kooxihii ugu halista badnaa ee taaariikhda argagixisada.

Sida magacoodaba laga garan karo xubnaha Xashaashiyiinta waxaa lagu eedeyn jiray in ay aad u isticmaali jireen maandooriyaha xashiishka. Qoraallada taariikhiga qaarkood ayaa sheegaya in Sabbaax uu lahaa beer aad u qurux badan oo miro iyo khudaar kala kaan ah laga helo halkaas oo ay joogeen hablo quruxsan. Beertaasi ayaa waxaa la geyn jiray naftii-hureyaasha inta aanan hawlgal loo dirin iyagoo xashiish cabsan si loogu diyaariyo hawlaha adag ee ay wajahayaan. Sidoo kale, magacooda waxaa lala xiriiriyaa inuu ka yimid “Al Asaasiyiyiin” oo leh macnayaasha ‘aasaas, saldhig, billow, tiir’. Sida ka muuqata aragtidan dambe, magacooda waxa uu u yara eg yahay macno ahaan kii “Al-Qaacida”.

Sida uu ku sheegey taariikh yahanka Bernad Lewis buuggiisa “The Assassins: A Radical Sect in Islam” xashaashiyiintu dilalkoodu waxa ay ku saleysnaayeen keliya danaha siyaasadeed ee ay lahaayeen. Sidaa daraaddeed muuqaallo fara badan oo ururo argagixiso ay leeyihiin ayaa dadka sirmi karaa oo malaysiin kara in ay matalayaan diin gaar. Hase ahaatee adeegsiga diinta ee qolyaha argagixisada ayaa waxa uu yahay keliya qalab dacaayadeed iyo xeelad borobogaando oo ay dadka ku kasbadaan. Xashaashiyiintu waxa ay caan ku ahaayeen in ay shirqoollada iyo dilka shakhsiyaadka ay u adeegsan jireen awood siyaasadeed oo ay ku majaxaabiyaan maamulladii ay la loollamayeen.

Markii ugu horreysey ee ereyga “terrorism/argagixisonimo” uu si rasmi ah u soo galay taxanaha taariikhda siyaasadda dunida waxa ay ahayd abbaarihii Kacdoonkii Faransiiska, xilligaas oo koox loo yaqaanay Jacobins ay la wareegeen xukunka dalkaas. Kooxdani oo xilligii ay talada haysay loogu yeeri jiray taliskii argaggaxa ‘Reign of Terror’ ayaa waxay gacan bir ah ku maamulaysay dalka Faransiiska. Waxa ay si xooggan u cadaadisay una cabburisa cid kasta oo ka soo hor jeedsatay kacdoonkii ay iyadu wadday. Muddadii uu jiray taliskii argaggaxa oo ka yarayd sanad ayaa waxaa la dilay 17,000 (toddoba iyo toban kun) oo qof, halka tiro tabaneeyo kun ahna ay xabsiyada si dandarro ah ugu dhinteen iyaga oo aan wax maxkamad ah la soo taagin.

Bare sare Randy Borum oo Jaamacadda South Florida wax ka dhiga ayaa buuggiisa “Psychology of Terrorism” ku qeexay Argagixisonimadu in ay tahay "falal ama rabshado cadawtooyo oo si bareer ah loogu beegsanayo da d rayid ah -oo aan dagaal ku lug laheyn- si loo xaqiijiyo afkaar diimeed, aydiyoolojiyo gaar ah, amaba dano siyaasadeed". Dadka qaarkood baa ku kooba argagixisonimada adeegsiga xoogga ee urur aan dawli aheyn si uu u baqdin geliyo qolyaha uu beegsanayo iyadoo ujeedka ugu weyn uu yahay kasbashada taageero dadweyne iyo in cadowgooda si jujuub ah ku liqsiiyaan dalabaadkooda iyo doonistooda.

Qormo lagu daabacay Encyclopedia Britannica oo cinwaankeedu ahaa “Terrorism” ayaa argagixisonimada ku sheegtay “adeegsiga joogtada ah ee xoogga iyo qalalaasaha si loo abuuro xaalad baqdin bulshada dhexdeeda ah iyada oo la doonayo meel marinta ujeeddooyin siyaasadeed oo gaar ah. In kastoo billowgii falalka argagixiso ay ahaayeen kuwo ka imaanayay dhanka dawladda, wixii ka dambeeyey qarnigii 20-aad falalka argagixisonimo waxaa loo aqoonsaday kuwa qolyo gaar ahi ay kaga soo hor jeedaan dawlad gaar ah. Argagixisonimadu waa fal ujeedkiisu yahay abuuridda qalqal iyo xasillooni darro bulshada dhexdeeda laguna beegsanayo dadweynaha ha ka yimaado dhinac dawladeed ama ururro ama shakhsiyaaad caadi ah.

Nafsiyadda Argagixisada

Sida uu ku sheegay Randy Borum buuggiisa “Psychology of Terrorism” daraasadihii ugu horeeyey ee la xiriiray falalka argagixisonimo waxay xoogga saareen falanqeynta sababaha keena rabshadaha cadawtinimo ee aadanaha. Sigmun Freud oo caan ku ah daraasadaha cilmu nafsiga ayaa qaba in xadgudubka iyo colaadintu ay yihiin dareen fidri ah oo ku beeran aadanaha oo sii kordhi kara inta noloshiisa jirto. Freud wuxuu sheegay in aadanuhu uu leeyahay tamarta nolosha “eros” iyo awoodda geerida “thanatos” oo u baahan mar kasta in la isku dheellitiro. rabshadaha cadawtooyonimo waxay ka dhashaan marka qofku awooddii geerida uu ku bixiyo dadka kale.

Mid ka mid ah aragtiyaha ugu hadal heynta badan 50-kii sano ee ug dambeeyey ee cilmu nafsiga waxay sheegeysaa in caalwaagu “frustration” iyo niyad jabku ay sabab u noqon karaan in qofku la yimaado qalalaase iyo falal cadawtooyo oo argagixin iyo waxyeelleyn kara dadka uu la nool yahay. Dadku dabeecaddoodu waxa ay ku jaangooyaan oo u qaabeeyaan si waafaqsan xaaladda hortooda taalla. Qofku cadaawadda iyo soo dhaweyntiisa ku aaddan arrin waxaa saameyn ku leh fekradda hore ee uu ka qabo arrinka. In qofku qalalaase iyo dhiillo joogto ah la yimaado waxaa badanaa u sabab ah inuusan laheyn karti uu is afgaran waayada si nabad ah ku xalliyo ama kalsoonida uu ku qabo naftiisa iyo xirfaddiisa oo hooseysa.

Sidaas daraaddeed falalka argagixisada waxaa saldhig u ah aragtida qofeed iyo fekradda ay ka qaataan xaaladaha siyaasadeed ee deegaannada ay ku nool yihiin, halkii ay si aan janjeer iyo eex laheyn u fiirin lahaayeen duruufaha ku hareereysan. Aragtiyahoodaas badanaa waxay ku miiraan waxyaabaha ay aaminsan yihiin, khibraddooda iyo xusuustooda. Cilmi baaris badan oo ay sameeyeen aqoonyahanno ku xeeldheer dabeecadda aadanaha ayaa argagixisonimada la xiriiriyey naarsiisam-ka iyagoo tibaaxay in qofku naarsiistiga ah uu qiimaha naftiisa ay leedahay ay kala weyn tahay qiimaha nolosha dadka kale oo dhan. Arrintani ayaa waxa ay qiil u yeeleysaa in si qofku ujeeddooyinkiisa siyaasadeed uu u gaaro inuu halaago inta isaga ka soo hartay oo idil.

Aragtiyo cilmiyeedyada qaarkood baa soo jeediyey in cunfiga iyo argagixisonimada ay xiriir la leedahay cillad ka jirta shakhsiyadda qofka (personality disorder). Dadka falalka argaggixisonimada ku kaca badankood waxa ay soo mareen nolol adag iyo qoysas burbur ah oo aan si fiican u shaqeyneyn. Cadaawada ay caruurnimadooda ku soo barbaareen ayaa sababysa in ay la yimaadaan naceyb iyo fallaagonimo ku aaddan dadka kale. Su’aalaha badanaa la is weydiiyo marka laga hadlayo argagixisonimada ayaa waxaa ka mid ah sababta dhallinyaro fara badan oo u muuqda in ay qoysas xasilloon oo nolol wanaagsan ku nool ay ugu biiraan ururada argagixisada. Waxaana loo aaneeyey baahida uu qofku u qabo in uu ‘waxqabad’ la yimaado iyo in uu helo koox ama cid uu ka tirsan yahay taasoo siinaysa aqoonsi iyo qanaaco. Sida uu qabo rug caddaaga cilmu nagsiga ee Abraham Moslow baahida nafeed ee aqoonsiga iyo meel ka tirsanaansaha waa baahiyaha uu banii’aadanku qabo oo lagama maarmaan ah in la haqab-tiro.

Cilmi baaris ay samaysay Jaamacadda Maryland ee dalka Maraykanka oo cinwaankeedu ahaa “Psychology of Terrorism: ‘Syndrome’ Versus ‘Tool’ Perspective” ayaa argagixisonimada ka eegtay laba dhinac oo kale ah in argagixisonimadu tahay astaan nafsiyadeed oo la xiriiri karta faya qabka maanka qofka iyo aalad dagaal oo loo adeegsanayo ka guul gaaridda loollanka ay ku jiraan kooxaha falalka argagixiso ku kacaya. Marka laga eegayo dhanka astaamaha qofeed ee xubnaha argagixisada ayaa waxaa la baaraa xaaladaha bulshadeed ee qofka sida saboolnimada, qoyska waxbarasho la’aanta, cadaadis siyaasadeed iwm, iyada oo ujeeddadu tahay in la kala sooci karo qofka argagixiyaha ah iyo qofka caadiga ah.

Dhanka kale, agagixisanimadu waxaa loo arki karaa ‘aalad’ iska caabbin oo loo adeegsado ka guul gaaridda halgannada ay qeybaha ka yihiin qolyaha argagixisada ah. Halkan cilmi nafsiga argagixisada waxa uu baaraa yoolka ay hiigsanayaan qolyaha argagixisada iyo dhabbaha ay u marayaan. Halkani, falka argagixiso waxa uu noqonayaa ‘xeelad dagaal’ oo lagu xaqiijinayo danaha siyaasadeed ee ururadu ay leeyihiin. Waxaa halkan laga dheehan karaa aragtidii “Machiavelli” ee nuxurkeedu ahaa dhabbo kasta oo aad danahaaga ku xaqiijin kartaa way bannaan tahay. Sidaa darteed, argagixisonimada waa aalad dagaal sida qoriga iyo taangiga oo kale ah oo loo adeegsado majaxaabinta cadowga iyo gaaridda guusha.

Jaadadka Falalka Argagixisada

Sida uu Robert Pabe, oo bare cilmiga siyaasadda ka ah Jaamacadda Chicago, ku sheegay buuggiisa “Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism” waxaa jira habab argagixisonimo oo kala kaan ah sida argagixiso bandhigeed “demonstrative terrorism” oo ujeedkeedu yahay in qadiyadda ay qolada falalka argagixisonimo ku kacaya ay dacaayad hesho oo dad badan gaarto si ay dad cusub u soo jiitaan oo uraradooda ku soo biira iyo in ay toosh ku iftiimayaa waxa ay cabashadooda tahay. Argagixisada noocan ahi waxa ay u dan leedahay in dacaayadda hawlahooda la gaarsiiyo tirada ugu badan ee dad ah iyadoo aan ahmiyad badan la siineyn tirada dhimashada la geysanayo. Ururada falalka noocaas ah oo kale fuliyey waxaa ka mid ah dagaalyahannadii North Ireland ee loo yaqiin “Orange Volunteers”. Waxaa kale oo jira agagixiso burburineed “Distructive Terrorism” oo ah mid ka xoog iyo waxyeello badan tii hore loogana golleeyahay in cadawga sida ugu daran ee suurta galka in loo waxyeelleeyo, kashaare ba’an la gaarsiiyo oo xanuun la dareensiiyo. Qolyaha hababkan adeegsada waxaa ka mid ah Jabhaddii Colombia ka dagaallamaysay ee “FARC”.

Ismiidaaminta “suicide attacks” oo ah habka ugu badan oo falalka argagixisada casrigan aan joogno loo fuliyo ayaa waxaa loo aaneeyey dhowr sababood. Sababta koowaad ismiidaamintu kooxaha argagixisada waxay ay u tahay hab ay u xambaarsan tahay ujeeddo sare oo badanaa la xiriirta caqiiddo diimeed. Waxaana tusaale u ah ismiidaaminta ugu badan ee ay sameeyaan kooxaha argagixisada ee diimaha haysta sida Islaamka kuwaasoo aaminsan falka ay samaynayaan natiijadiisa in ay janno ku helayaan. Sababta labaad, ismiidaamintu waa hab fudud oo khasaareheedu xaddidan yahay oo cadawga lagu waxyeelleeyo. Arrintani waxaa loo tusaaleyn karaa jabhado hubeysan oo falal is miidaamin ah fuliya oo aan ujeeddo diimeed laheyn sida Tamil Tigers-ka.

Aqoonyahannada cilmiga bulshada ee ka hadla isdilidda ‘suicide’ waxaa u horreeyey uguna caansan Emile Durkheim. Buuggiisii caanka ahaa ee ‘Suicide’ waxa uu ku iftiimiyey waxyaabaha horseeda is dilka. Wuxuu xoogga saaray astaamo bulshadeedka doorka weyn ka cayaara in qof naftiisa gooyo oo ay ka mid yihiin cadaadiska reeraha iyo bulshada, caruur la’aanta, lammaane la’aanta, saxmadda iyo buuqa nolosha magaalooyinka, sara kaca heerarka nolosha, xanuun jir ahaaneed oo daran iyo isku dhexyaac dhanka maanka ah. Quus iyo caalwaa’ la xiririira culeyska nolosha iyo dhibteeda ayuu ku dooday in ay sababaan falalka is dilidda ah ee bulshooyinkii uu baaray Durkheim. In kastoo isdilka uu ka hadlayay Durkheim aysan la xiriirin ismiidaaminta casriga ah, haddana waxaa aqoonyahannada qaarkood ku doodaan in ay wax badan wadaagaan.

Argagixisadu nooc kasta oo ay ahaataba kummanaan baa noloshooda ku waaya sanad walba. Kaydka macluumaadka ee Mashruuca Chicago ee Amniga iyo La Dagaallanka Argagixisada oo marka la soo gaabiyo loo yaqaano “CPOST” ayaa wuxuu ururiyey tirada falalka ismiidaaminta ah ee 1982 illaa 2016-ka ee ka dhacay dunida ku qiyaasay 5,292 weerar oo ka kala dhacay in ka badan 40 dal. Soomaaliya haddii aan si madax bannaan u eegno intii ka dambaysay 2006-dii waxaa ka dhacay 117 weerar ismiidaamin ah oo ay ku dhinteen tiro gaaraysa 1,029 qof halka mid taas ka badanina ay ku dhaawacmeen. Celcelis weerar kasta waxaa ku naf waayay 9 qof.

Dawladaha iyo La Dagaallanka Argagixisada

Qarnigii 20-aad ee tagay iyo qarnigan cusub ee ku caan baxay adeegsigga siyaasadaha danaystenimada “Opportunistic Politics” ayaa waxaa soo baxday in dawlado fara badan ay ku lug lahaadaan kooxo argagixiso iyo fallaagooyin talada dawladahooda ka soo hor jeeda. Arrintan ayaa keentay in mugdi badan soo galo qeexidda ‘argagixisonimada’ ee dhinacyada loollamada siyaasadeed ku jira. Siday doonto ha noqotee, argagixisonimadu waxa ay noqotay halbeeg dawladaha taagta leh ay samaysteen oo hadba ciddii ay rabaan in ay maagaan ay ku calaamadiyaan. Bare wax ka dhiga Jaamacadda Melbourn ayaa si maad leh u yiri “Inaad bambo dad ku tuurto waa wax xun oo argagixisonimo ah, haddii aad dusha diyaarado bambooyin kaga soo duqaysana waa hawlgallo fiican!”

Tan iyo aasaaskii ‘Midowga Ummadaha’, golayaasha Qaramada Midoobay waxay ku guuldarraysteen in ay soo saaraan qeexid la xiriirta ‘argagixisonimada’ oo la isku raacsan yahay. Argagixisonimadu waa xeelad dagaal oo dawladuhu marka ay iyagu adeegsanayaan ay la wacan tahay, halka marka cadowgoodu adeegsado uu noqonayo ‘argagixiye’ nabadda adduunka iyo amniga aadanahaba halis ku ah. Sidaas daraaddeed bay caan u noqotay oraahda ah ‘Nin argagixisadii waa nin kale xorriyad-u-dirirkii’. Siyaasadaha is diiddan ayaa hadba waxa ay ‘argagixiso’ ku calaamadiyaan cidda danahooda ka soo hor jeeda. Dawladaha xoog weynayaasha ah sida Maraykana ayaa noqdeen meelaha laga soo saaro magacyada argagixisada.

Intii ka dambaysay 11-ka Sebteembar, warbaahinta reer galbeedka ayaa waxay ay, si aan ka labalabeyn laheyn, argagixiso ku sheegaan fal kasta oo qofka geystaahi uu heyb islaam ah leeyahay. Dawladda Maraykanku waxa ay taageertaa xooggaga Kurdida ee la dagaallama dawladda Suuriya ee Bashaar Al-Asad uu hoggaamiyo. Waxaa ka mid ah xooggagaas Xisbiga Shaqaalaha Kurdiyiinta ‘PKK’, Dhaqdhaqaaqa Difaaca Dadka ‘YPG’ iyo Xisbiga Midowga Dimuqraadiyiinta ‘PYD’ oo Maraykanku xoogag iska caabbin u arko, halka dawladda Turkiguna ay ururo argagixiso uga diiwaangashan yihiin.

Maadaama aan xeer ‘argagixisonimada’ xaddida oo si cad u qeexa jirin, ayaa waxay dhalisay in dawladuhu ku kacaan falal banii’aadannimada ka soo hor jeeda oo haddana cidina argagixiso ugu yeerin maadaama fal dawladeed uu yahay. Gummaadka dawladda Shiinaha ay ku hayso muslimiinta Uygur-ka, duqeymaha Israa’iil ee marasta reer Falastiin, weerarada Ruushka ee Kirimeeya iyo dhacdooyin badanoo la mid ah oo dawlado ku kaceen ayaa waxaa ku waxyeellooba kumanaan wax ma galabsato ah hase yeeshee cidna falal argagixiso uma aragto! Maadaama dawladuhu xoogga waaweyn ay iyaga dunida u arrimiyaan waxa ay samaysteen ereybixinno qurux badan oo lagu daboollo dembiyada ay geystaan askartooda sida “collateral damagae”, iyo “necessary loss” iwm oo ay ku cabbiraan khasaaraha ay geystaan si ay danahooda u gaaraan.

Haddii aan Soomaaliya il gaar ah ku eegno, dawladda Soomaaliya, ciidamada AMISOM ee ku sugan dalka iyo dawladda Maraykankaba iyagoo ku doodaya magaca la dagaallanka argagixisada ayaa waxay sababeen khasaaro badan oo naf iyo maalba leh oo loo geystay shacab aan waxba galabsan. La dagaallanka argagixisada ayaa waxa uu noqday cudurdaar lagu daboolo dilalka iyo duqeymaha aan kala sooca laheyn ee ay sababaan inta lagu guda jiro hawlgallada lagula dagaallamayo kooxaha argagixisada ah. Sannad walba hay’ado caalami ah sida Amnesty International ayaa soo saara warbixinno ku salaysan dilal, boob iyo kufsi ay geestaan xoogagga dawladda, maleeshiyaadka la socda iyo ciidama AMISOM.

Gebagabdii, sabab kasta ha loo aaneeyee, falalka argagixisada oo ay u horayso ismiidaamintu ma laha ujeeddo diimeed. Cilmi baaris lagu sameeyey falalkii argagixisonimo ee u dhexeeyey 1980 illaa 2003 dii ayaa waxaa lagu gaaray natiijo ah in ismiidaamintu aysan la xiriirin diin. Ku dhowaad 90% falalka ismiidaaminta waxaa looga soo horjeeday xoogag soo galooti ah oo dhulal qalaad xoog ku qabsaday. Ismiidaamintu waxa ay abuurtaa faa’iidooyin istaraajiyadeed oo kooxaha argagixisada goobaha dagaalku aysan ku kasban karin. Sidaa daraaddeed falalka argagixiso dhammaantood waa tabab fuleynimo oo argagixisadu ugu hor tagaan iska hor imaadyada, xeelad dagaal oo cadawgooda khasaare ba’an lagu gaarsiiyo, shacabka lagu cabsi geliyo oo dacaayadna lagu kasbado. Olole kasta oo lagula halgamayo argagixisadana waa inuu fahankaas ka ambaqaadaa haddii la doonayo inuu guulaysto. 

Siyaasadda Maraykanka iyo Guusha Trump

Donald J. Trump

Loollanka Jamhuuriga iyo Dimuqraadiyiinta

Siyaasadda Maraykanka waxay isu jiidjiidataa midig (muxaafid) oo badanaa Xisbiga Jamhuurigu matalo iyo bidix (liberal) oo ah Xisbiga Dimuqraadiga. Labadan xisbi ayaa waxa ay yihiin kuwa ugu waaweyn ee siyaasadda Maraykanka go’aamiya. Feker ahaan labadan xisbi waxay aad u kala duwan yihiin siyaasadaha la xiriira baaxadda awoodda dawladda, xorriyadaha shaqsiga, dhaqaalaha (gaar ahaan canshuuraha iyo kaalinta dawladda ee suuqyada dhaqaale) iyo arrimaha dadka soo galootiga ah.

Nuruxka doodaha u dhexeeya Jamhuuriyiinta iyo Dimuqraaddiyiintu waxaa saldhig u ah baaxadda awoodda dawladda inta ay la ekaanayso. Jamhuuriyiintu waxa ay qabaan in dawladdu aysan wax fara-gelin ah ku yeelan dhaqaalaha dalka iyo arrimaha la xiriira xorriyadaha shaqsiga. Waxay aad u door-bidaan dawlad yar oo baaxadda awoodaheedu xaddidan yihiin oo aan saameyn ku yeelaneyn suuqa xorta ah. Dimuqraaddiyiintu waxa ay ku doodaan in dawladdu ay fara-gelin karto dhaqaalaha si loo dhowro xuquuqda adeegatada, ganacsiyada yaryar ee soo koraya iyo ilaalinta deegaanka. Danta dawladdu waa kor u qaadidda daryeelka bulshada si bulshadu si isu dheellitiran ugu kobocdo.

Jahmuuriyiintu waxa ay qabaan aragti dhaqaale-siyaasadeed ah in saamiga canshuurta ee laga qaado dadka uu isku mid noqdo si kasta oo ay dadku u kala hanti badan yihiin. Dimuqraadiyiinta, dhanka kale, waxay qabaan in saamiga canshuurta lagu saleeyo dakhliga iyo hantida qofka. Sidaas daraaddeed, waxay soo jeediyaan in saamiga canshuurta ee dadka dakhligooda sarreeyo uu ka badnaado kuwa dakhligoodu hooseeyo.

Arrimaha kale oo ay labada xisbi ku kala aragti duwan yihiin ayaa waxaa mid ah sida loola dhaqmayo dadka soo galootiga (qaxootiga) sharci darrada ah. Dimuqraadiyiintu waxa ay qabaan in shakhsiyaadka soo galootiga ah ee muddo 5+ sano ah joogay dalka Maraykanka ee aanan wax dembi ah gelin in sharci degganaansho la siin karo lana jinsiyeyn karo. Hase ahaatee, jamhuuriyiintu waxay qabaan in shakhsiyaadka aan si sharci ah ku joogin dalka aan wax cafis iyo naxariis ah loo muujin, lagana tarxiilo dalka.

Kala duwanaanshaha aragtiyada ee u dhexeeya labada xisbi ayaa mar walba saldhig u ah kala duwanaanshaha sharciyada la soo saaro marka midkood uu talado hayo. Haddii aan dib u eegno taariikhda doorashooyinkii dalka maraykay ee 35-kii sano ee ugu dambeeyey waxaan arkaynaa in guulaha labada xisbi ay sidii kaltan oo kale ahayd.. Tusaale ahaan, George H. Bush (aabbaha) oo jamhuuri ahaa waxaa ka dambeeyey Bill Clinton (dimuqraadi), dabadeedna George W. Bush (wiilka) oo jamhuuri ah oo ku xigay Barrack Obama (dimuqraadi) iyo hadda oo Trump uu ku guuleystay doorashada.

Saaddii Suuroobi Weyday!

Guusha Trump ayaa timid xilli dhammaan dadka falanqeeya siyaasadda Maraykanka iyo xeeldheereyaasha saadaasha natiijooyinka doorashadaba ay Clinton u filayeen in ay noqoto qofka ku guuleysanaya doorashada. Huffington Post, New York Times, CNN, NBC, ABC iyo kuwo kale oo fara badan ayaa oddorosay in guusha ay noqon doonto dhanka Clinton.

Guuxa iyo rabitaanka shacabka ayaa hadba labadaa dhinac mid uun u janjeera. Aragtida guud ee shacabka waxaa saameeya xaaladaha siyaasadeed ama dhaqaale ee markaa taagan. Donald Trump wuxuu ku soo beegmay xilliga DAACISH (ISIS) oo dadka Maraykanka ahi naceybka ay Islaamka iyo ajnabiga u qabaan uu sii kordhay. Dhanka kale walaaca dhaqaale ee sanadihii u dambeeyey ka jiray Maraykanka ayaa dadka qaarkood moodsiisay in Trump oo ganacsade caan ah uu wax ka qaban karo. Dimuqraadiyiintu waxa ay isku dayeen in Trump iyo hodantimidadiisu u isticmaalaan inuusan ahayn qof dabaqadda dhexe danahooda tixgelinaya. Hase yeeshee hanti yeelashadu waaba waxa ay dadka Maraykanka ah u yaqaanaan “The American Dream”.

Sababaha ugu weyn ee horseeday guusha Trump ayaa waxaa ka mid ah inuu helay codadka ugu badan ee dadka deggan meelaha ka baxsan magaalooyinka waaweyn. Codadka ugu badan ee Trump uu helay ayaa waxay ka yimaadeen dadka deggan miyiga gobollada bartamaha iyo galbeedka Maraykanka kuwaasoo ku astaysan in ay ka go’doonsan yihiin magaalooyinka xeebaha xiga ayna badanaa iska caabbiyaan kala duwanaanshaha iyo is-dhex-galka dadka kale.

Sababaha kale oo mudan in la tilmaamo ayaa waxaa ka mid ah in tirada cod-bixiyeyaasha oo aad u hoosaysay iyo Clinton oo taageeradii ay dumarka ka filaysay ku guuldarraysatay, gaar ahaan hablaha caddaanka ah. Sidoo kale, waxaa guusha Trump qeyb ka qaatay murashaxiinta madaxa bannaan ee Gary Johnson iyo Jill Stein oo codad fara badan oo dimuqraadiyiin ahaa soo jiitay.

Isku soo duub, Trump wuxuu ku hadlay luqad ay fahmi karaan dadka Maraykanka ah ee aan caadiga ah oo ay aadka ugu sarrayso nacaybka dadka ajnabiga ah iyo siyaasadaha liberal-ka ah. Dhadhaqaaqyada liberaalka ah ee la safnaa Clinton waxa ay u badnaayeen dad tacliintoodu sarayso oo siday aragtiyo (ideal) ah oo ruuxa Maraykanka caadiga ah aanu weli u bisleyn. Internetka iyo barihiisa xiriirka bulshada ayaa qolo kasta u suura gelisay in ay ku noolaato xeyn-daabka aragtiyaha xisbiga uu qofku taageersan yahay taasoo keentay in dadka badankood ay hal dheg keliya wax ku maqlaan.

Guusha Trump waxa ay cashar wax laga barto u noqon doontaa dadka Maraykanka guud ahaan iyo gaar ahaan xisbiga dimuqraadiga, xeel-dheerayaasha siyaasadda, saxaafadda qeybaheeda kala duwan, iyo shirkadaha cilmi baarista iyo saadaalinta codeynta doorashooyinka. Sidoo kale waxa ay billow u noqonaysaa bog cusub oo ku saabsan sida loo falanqeeyo siyaasadda Maraykanka.

Dadyowga siyaasadda falanqeeya waxa ay filanayaan dhaqdhaqaayada bidixda ee mayalka adag (ultranationalist) ee Trump uu tusaalaha u yahay in ay dhiiro-gelin u noqon doonto guusha Trump iyo ka bixiddii Britain ee Midowga Yurub ee ka horreysayba. Waxaa baqdin laga qabaa xoogeysiga xisbiyada siyaasadeed ee aragtiyaas qaba ee dalal badan oo Yurub ka mid ah sida Holland, France, iyo Germany.

Gunaanadkii, natiijada doorashadani waxa ay iftiimisay halka dadka Maraykanka ee dunida sinnaanta iyo aqbalidda kala duwanaanshaha iyo xorriyaddaba inuu horseed u yahay sheegta sida ay ugu qoto dheer tahay midab takoorta, naceybka diimaha iyo dadka qalaad iyo liididda haweenka. Isku soo haridda labada musharax ee Clinton iyo Trump ayaa daliil waxa ay u tahay sida shakhsiyaadka Maraykanka madaxda ka noqonaya ay uga fog yihiin dhowrsanaanta, waxayna toosh ku sii iftiimisay wejiga foosha xun ee dimuqraadiyadda naafada ah ee Maraykanku ku faano.

Aar Maanta: Casriyeynta Muusigga Soomaalida iyo Ilaalinta Milgihiisa

Xasan-Nuur Sayid oo dadku badanaa u yaqaanaan Aar Maanta oo ah magac masraxeedka ee uu caanka ku yahay waa suugaanyahan Soomaaliyeed oo da’yar. Aar maanta waa allife miraha heesaha, fannaan cod macaan oo ku luuqeeya heesaha, laxamiiste aqoon fiican u leh qaar kamid ah aaladaha muusigga oo kabanku u horreeyo.

Si ka duwan habka heesayaasha Soomaaliyeed ee xilligan, Aar, aad buu kalsooni buuxda ugu qabaa codkiisa iyo habka heeso samayntiisa. Waxaa lagu yaqaanaa in aanu iska aqbalin wax kasta oo ay u sheegaan ragga heesaha la soo saara. Waa nin ay u caddahay sida uu u rabo heesta uu rabo in uu sameeyo.

Aar Maanta, sida jilaaga caanka ah ee Amir Khan oo kale, waxa uu ku tusmeysan yahay soo saaridda fan aad looga soo baaraan degay oo qurux miiran ah. Waxa uu waqti iyo xoog badan geliyaa turxaan bixinta heesaha uu soo saaro si ay u noqdaan kuwo qurux iyo farshaxannimo ku idlaatay oo aan yeelan wax iin iyo eed ah.

Aar, da’yarta Soomaaliyeed ee dalka Ingiriiska iyo Maraykanka ku nool waxa ay u arkaan ‘codka jiilkooda’ maadaama ay heesihiisa badankood ka hadlaan dhibaatooyinka taagan ee qurba-joogta iyo Soomaalida guud ahaanteedba. Waa fannaan dhallin yar oo dareen dal jacayl oo xooggani laga dheehanayo.

Aar isagoo ilaalinaya nuxurka muusigga Soomaaliyeed ayaa wuxuu soo saaraa heeso muusig casri ah leh. Sidoo kale waxaa heesihiisa ku lifaaqan muuqaallo (clips) tayadu u dhan tahay oo lagu sheego muuqaallada ugu quruxda badan ee heesaa Soomaali ah uu soo saaro illaa iyo hadda.

Aar waxa hawl faneedkiisa qaar kala qeyb qaatay fannaaniin caan ah sida rug caddaaga kabanka ‘Xudeydi’ oo ah ninka kabanka u gaaray heestiisii ‘Uur Hooyo’. Heesihiisa quruxda badan waxaa ka mid ah ‘Deeqa’ oo fannaanku ku cabbirayay dhibaatada Soomaalida iyo gaar ahaan isagaba ku qabsada garoomada diyaaradaha ee dalalka ay ku nool yihiin maadaama mar kasta saacado badan la xannibo.

Dad fara badan oo suugaanta Soomaaliyeed aad u xiiseeya baa Aar ku bogaadiyey shaqooyinka faneed ee quruxda badan oo uu soo saaro sanad walba. Suugaanta Soomaalida oo tayadeedu sii dhimanayso oo waxay baahi xoog leh u qabtaa fannaaniin sida Aar oo kale ah oo muusigga Soomaaliyeed cusbooneysiiya iyada oo milgaha iyo muunaddii suugaanteenu lahayd la dhowrayo.

Soomaaliya: Qabrigii Caruurta

Afrika waa qaaradda ay caruurtu rafaadka ugu badan ku maraan. Haddii ay caruurta Afrikaanka ahi ka soo badbaadaan umusha iyo cudurrada dilaaga ah ee caruurta saameeyaa waxa ay halis u noqdaan colaadaha dalalkooda ka jira. Soomaaliyana waxay ka mid tahay meelaha ay cadaabta dunidu ku maraan caruurta. Dhibaatooyinka dagaalladu ay keeneen ee sida gaarka ah caruurta u wax yeelleeya ayaa waxaa ka mid ah in kooxaha is hayaa ay caruurtu dagaallada u adeegsadaan. Caruur ciidameynta ayaa ah dhibaato taagan oo dawladaha Afrika oo dhan ku baahsan. Waxaa muuqaal caan ah oo Afrika lagu garto noqday sawirrada caruur caato ah oo qoriga AK47 garabka u suran yahay.

Warbixin uu golaha ammaanka soo saaray bartamihii sannadkii tagay (2015) ayaa lagu sheegay in kummanaan caruur ah ay askar ahaan u adeegsadaan kooxaha Alshabaab, Ahlu Sunna Wal Jamaaca, Ciidamada Dawladda Federaalka iyo kuwa dawlad goboleedyadaba. Sida warbixintaasi ay tibaaxday ayaa laga dheehanayaa in adeegsiga caruurtu uusan ku koobneyn keliya kooxaha argagixisada ah. Keliya sannadkii tagay ee 2015 ayaa waxay UNICEF diiwaangelisay wax ka badan 300 kiis oo ah caruur askar ahaan ay u adeegsadeen ciidamada dawladda.

Dhammaadkii bishii Maarso ee sanadkan (2016) ayaa waxaan telefishannada lagu baahiyey muuqaallo murugo leh oo muujinaya caruur yaryar oo Alshabaab u dagaallamaysay. Waxaa lagu qiyaasay tiro ku dhow afartameeyo caruur ah in maamul goboleedyaha Puntland iyo Galmudug ay ku soo qabteen dagaalkii ay la galeen kooxda Alshabaab. Waxaan durba xusuustayda dib u soo gocatay ereyadii Hibo Nuura ee ahaa

“. . .Qalabada warfidintee,

Qolo weliba leedahay,

Markay naga qisoodaan,

Waxay nagu qiyaasaan,

Dirir qasdi la’aan iyo,

Qoom dabar go’aayiyo,

Qabrigii caruurta. . .”

Nasiib darro waxaa ah in caruurta ay noqdeen aalad qaska iyo qalalaasaha loo adeegsado. Waxaa caruurta la xambaarsiiyey hub, fekrado argagixisonimona maskaxdooda ayaa lagu shubay. Sidaas daraaddeed waxay daba socod u noqdeen kooxo mayal adag iyo qabqablayaal dagaal oo aan marna iyaga u diir nixin. Waxay caruurtu bansiin u noqdeen dabka colaadeed ee dalka ka huraya.

Soomaaliya oo tirada da’yarta lagu qiyaaso in tahay ku dhawaad 75% ayaa waxa ay yihiin kuwo aan haysan fekrad ku saabsan nabadda, dawladnimada iyo xasilloonida. Iskuullada Soomaaliyeed ayaa gabay dowrkoodii ku aaddanaa wacyi gelinta caruurta iyo dagaallanka qalaalasaha. Kenneth Menkhaus oo ah xeeldheere siyaasadeed oo ka shaqeeyey Soomaaliya xilliyadii 1993 iyo 1994-kii ahna qoraaga buugga “Soomaaliya: Dal Burburay iyo Halis Argagixisonimo (2004)” ayaa tibaaxaya in tirada aadka u badan ee dhallinyarada Soomaaliyeed ee aan sawirka cad ka heysan nabaddda iyo dawladnimada ay abuurayso walwalka ah in ay si fudud ay isugu rogi karaan aalad colaadeed oo ciddii doonta ku adeegato.

Warbixin dhawaanahan lagu baahiyey wargeyska Washington Post ayaa lagu sheegay in sirdoonka Dawladda Federaalka ee Soomaaliya ay caruurta ka soo goosata kooxda Alshabaab u adeegsadaan hawlgallada ugaarsiga hoggaamiyaasha Alshabaab. Caruurtan sirdoonku adeegsaday ayaa waxaa ku jira kuwo 10 jirro ah. Sirdoonka Soomaaliya iyo CIA-da ayaa iyagoo aan u aabbo-yeelin xuquuqda caruurta iyo xeerarka dunida ka jira ee dhowridda caruurta ayaa waxay si joogto ah u wadaan halis gelinta nolosha caruurta Soomaaliyeed.

Caruurtan qeybo badan oo noloshooda ka mid ahi ku soo qaatay dagaallada ayaa waxay u baahan yihiin xarumo daryeel iyo dhaqan celin oo ka saacidi kara sidii ay bulshada u soo dhex geli lahaayeen, noloshooda dib ugu sii wadan lahaayeen. Xarunta Elman ee Nabadda iyo Xuquuqda Aadanaha ayaa ka mid ah qolyaha ugu horreeya ee isku dayay in wax loo qabto caruurta askarta laga dhigay. Hase yeeshee hawsha badbaadinta caruurta askarta ah iyo joojinta caruur askar ka dhigiddaba waa hawl culus oo dhammaan qof kasta oo baniiaadannimo ku jirto ay tahay inuu ka qeyb qaato.

HORUMARINTA XIRFADAHA AKHRISKA IYO QORAALKA

W/Q: Xasan cabdi xasan

hordhac

Horumarinta akhriska iyo qoraalka waa wax aad muhiim ugu ah nolosha. Xilligan aan hadda ku noolnahay oo loogu yeero “casriga aqoonta” ama waxa afka qalaad lagu yiraahdo “ınformation age” yaa wuxuu lagama maarmaan ka dhigayaa in qofku kobciyo xirfaddiisa akhrinta iyo qoraalka si uu ula jaanqaado mawjadaha xogta ee dhinac walba nooga imaanaya.

Ahmiyadda ay akhrintu leedahay iyo guud ahaan aqoontaba waxaa inoo muujinaya aayaddii ugu horraysay ee soo dagata waxay amraysay akhrinta. Markii akhrinta laba jeer lagu celiyey yaa haddana waxaa la tilmaamay ahmiyadda aaladda wax lagu qoro ee qalinka uu leeyahay. Sidoo kale Alle SWT waxa uu ku lagu qoro oo ah qalinka oo muhiim u ah aqoonta, xoogga ummad iyo horumarkeedaba. Abwaan Soomaaliyeed oo ka hadlaaya aqoonta ahmiyadda ay leedahay yaa ku gabyay:

Ragga dunida maamulay cilmay, dayaxa ku gaareene!

Bal malee magaaladan aad ku nooshahay oo aan cidna wax akhrin, waxna qorin. Hubaal waxaa ah in noloshu adkaanayso. Qarnigan aan ku jirno boos kuma laha qofkaan wax akhrin waxna qorin. Waxaan sidoo kale aan boos fiican ku lahayn qofkaan si wax ku ool ah waxna u qorin una akhrin. Maqaalkani waxaan ku falanqeyn doonaa abuuridda caadooyin ama dhaqamo wax akhris oo joogto ah, kobcinta tayada wax akhriska, habka qoridda maqaallada gaar ahaan kuwa akadeemigga ah, iyo habka qoridda sheeko faneedyada.

Ujeeddooyinka Wax Akhriska

Akhriska noocyadiisu iyo ujeeddooyinkiisuba waa badan yihiin, kalana duwan yihiin. Sababahan hoos ku xusan baa kamid ah ujeeddooyinka dadku ay wax akhriyaan.

Sabab #1: waxaa wax loo akhriyaa in la barto ama la ogaado. Barasho/dhigasho/akhrisasho dadka badankiis waa ereyo isku macno ah ama la isku baddalan karo o oka wada hadlaya sida aqoon lagu kasbado.

sabab #2: Waxaan wax u akhrinnaa si aan xagasha aragtideenna u ballaarinno, shaqsiyaddeena u kobcinno, nafteenna u ilhaaminno. Qof kastaa aragtidiisu waxa ay ballaaran tahay, maankiisuna furan yahay inta uu wax akhriyey.

sabab #3: Waxaan wax u akhrinnaa inaan waqtigeenna firaaqada ah u riyaaqno, khayaalkeenna u baahinno, ka xorowno xudduuddaha shaqsiyadeed iyo joqraafiyadeed ee nagu xeeran ama jebinno silsiladaha innagu xiran, ka baxsanno waxyaabaha nafteenna murugada geliya oo duni kale dhex maquurno.

Sabab kastaba ujeedkeennu ha ahaadee si xirfadda akhrintu qofka u kobocdo waa inuu caadeystaa akhrinta. Caadeysashadu waxaan ula jeednaa in sida cuntaynta, qubayska, iyo hurdada oo kale uu akhriskana kamid noqdo caadooyinkeen mid kamid ah. Haddii naftaadu akhriska u hilloobi wayso, oo keliye, imtixaan iyo in qof kugu sandulleeyo dartii aad wax u akhrisid waxaad u baahan tahay inaad isku noqoto oo aad wax ka baddal ku samayso naftaada. Akhrinta ma aha wax keliya la isku san-dulleeyo. Waa in naftu doorataa in ay wax akhriso.

Dhammaanteen waan leenahay caadooyin wax akhris oo joogto ah. Nasiib darradu waxay tahay waxaan uga faaiideysannaa baraha xiriirka bulshada. Waxaan waqti badan ku bixinnaa akhrinta qoraallada saaxiibbadeen ee FACEBOOK ama TWITTER. Saaxiibkaa/saaxiibtaa baad todobaadkii WhatsApp-ka 20,000 oo kelimadood is weydaarsataan. Waxaad xubin ka tahay dhowr group. Qaarkood baad si toos ah ugu xiran tahay. Iyagana midka ugu yar haddii ay 10 qof ku jirto, oo aad xubin firfircoon ka tahay waxaa dhinacooda kaaga soo fataha in k abadan intii aad saaxiibkaa ama saaxiibtaa aad la sheekeysanaysay.

Isku soo duub tirada ereyada aad bishii social media (Qoraallada Facebook-ga, Sheekooyinka WhatsApp-ka, Viber, Messenger, iwm) ka akhriso haddii aan dhahno qiyaas ahaan waa 400,000 erey, waxay la mid tahay waxaad akhrin lahayd 1200 bog wax u dhigma. Waa inaad dib u eegid ku samaynaa waqtiga badan ee aan social media ku qaadanno, si wax tar lehna uga faaiidaysannaa. Ma lihi, mana aaminsani in “social medi”aha uusan faa’iido lahayn wax cusubna laga baran. Waxaan leeyahay waqtigaa tirada badan uma qalmo. Uma qalmo intaad library-ga soo gasho oo bogga ugu horeeya ee aad furtaa uu facebook noqdo!

David McRane, joornaliiste caan ah oo wax ka qora cilmiga psychology-ga, teknoolojiyadda iyo internetka yaa wuxuu qoray buug la magac baxay ‘Sidaa uma caqli badnid: Maxaad saaxiibbadaas tirada badan aad Facebook ugu leedahay”. McRane wuxuu soo xigtay aragti uu leeyahay Anthropologist lagu magacaabo Robin Dunmbar. Aragtidan ayaa waxay sheegaysaa in qofka caadiga ah uu saaxiib la ahaan karo tiro u dhexeysa 150-230. Tiradan oo afka qalaad loogu yeero ‘Dumbar’s Number’ yaa waxay xaddidaysaa shabakadda saaxiibbada ee qofka. McRane ayaa wuxuu ku doodayaa in mar kasta oo saaxiibbo cusub aad kasbatid kuwii hore aad sii illaawaysid oo kuwa cusub ay bara bixinayaan kuwii hore.

McRane saaxiibtinamada uu ka hadlay waxa uu ku cabbiraa dad ujeeddooyinka noloshooda qaarkood wadaaga, waxyaabo qaar si wada jir ah u wada xiiseeya, waqti isla qaata ama ugu yaraan wada xiriira. Adigan Facebook-ga dhowrka kun saaxiibbada ah ku leh imisa ayaad si sax isu taqaanaan, weligaa kulanteen, amaba isla xiriirtaan? Jawaabtu maadaama ay “Ma badna” tahay waqtigaa farabadan ee aad ku bixiso akhrinta iyo isaga gudbidda (scrolling) qoraallada derbiga FB-gaaga uga faa’iidayso inaad akhriso qoraallo fiican. Caado wax akhris waad leedahaye cayaarta ka yaree oo aqoon ku kasbo!

Sidee Ayaan Ku Yeelan Karnaa Caadooyin Akhris?

            Sida ugu wanaagsan ee qofku ku yeesho caado iyo dhaqammo akhris oo joogto ah waa:

•  Yeelo ujeeddo, waqti iyo liis akhrineed oo kuu gaar ah. Waxaa jira waxyaabo farabadan oo aad xiisayso sida cayaaraha, muusigga, filimada, iwm. Akhri buugaag ku saabsan waxyaabaha aad xiisayso. Qof walba waa in ay jirtaa meel uu asxaabtiisa kaga xog roon yahay. Liis akhrineedka aad leedahay bil kasta ha kuugu jiraan buugaagta ama maqaallada aad doonto inaad akhrisid. U dooro sida aad u xiisaynaysid una kala fudud yihiin.

•   U akhri inaad waqti fiican qaadato (pleasure). Caqabadda koobaad ee dadka akhriska ka hor taagan waa iyagoo akhriska culeys iyo waajib dulsaaran u maleeya. Marka buug aan akhrinayno waxaan dareemeynaa cadaadis ah in aan sida ugu dhaqsiyaha badan ku dhammayno.

•     Yaree waqtiga aad ku bixisid daawashada TV-ga iyo adeegsiga internetka. Waxa ugu daran ee naafeeya akhriska waa labadan aaladood. Waxaan daawannaa musalsallo saacado badan oo waqtigeenna ah naga qaata kuwaasoo ciriiri geliya ama booska ka bixiya waqtigii aan wax ku akhrin laheyn.

•      Mar kasta buug sido. Tani waxay kaa saacidaysaa inaad mar kasta oo aad caajisto aad akhriso. Xilliyadii hore buug sidashadu aad bay u dhib badney, laakiin xilligan hadda la joogo oo dhallinteenna ay teleefannada caqliga leh ay wada sitaan waxaa fudud in library-ga oo dhan aad telefonkaaga ku sidato. Maadaama aan telefonnada gacanta ku haysanno applications fara badan oo markaad online noqoto ku mashquuliya waxaad isticmaali kartaa tabletka qaar oo akhrinta keliya loogu talagalay. Waxaana ugu caansan Kindle.

•  Blog garee buugaagtaad akhriso lana wadaag asxaabtaada. Waxaad samaysan kartaa blog aan ku qorto miraha kaaga soo baxa akhriskaaga. Blog-gu wuxuu kuu suuragelinayaa inaad hesho faallooyin ku saabsan buugaagtaad akhrisay, iyo soo jeedinta saaxiibbadaa eee ku saabsan kuwa aad akhrin lahayd. Sidoo kale abuur ama ku biir naadi akhris. Naadiyada akhrisku waxay xubnaha ku jira siiyaan madal ay ku wadaagaan waxyaabaha ay akhriyaan. Waxaad ka heli kartaa buug ku xiiso geliya.

Qodobbadan aan xusnay waxay saldhig u yihiin abuuridda caadooyin wax akhris oo uu qofku yeesho. Akhrinta in la jeclaado waxaa udubdhexaad u ah rabitaanka qofka iyo waxa ku dhiirro geliya akhriska. Haddii naftaada ay u gaajaysan tahay ogaalka wax walba oo dunidan ku saabsan, waxaad qotomisay tiirka koowaad ee akhrinta.

Horumarinta Xirfadda Akhriska: Kobcinta Xawliga Akhriska Iyo Heerka Fahanka

Dhaqso akhrinta aad ayay muhiim u tahay gaar ahaan casrigan hadda la joogo. Dadkii hore, intii aan aaladda wax daabacda ee buugaagta lagu badiyo la helin, waxay aad ugu tiirsanaayeen in ay si wanaagsan u xusuustaan waxa ay akhriyaan. Buugaagtu maadaama ay aad u yaraayeen, waa la kala qaadan jiray. Lama haysan buugaag badan oo uu qofku akhriyo inta uu nool yahay. Sidaas daraaddeed xowli wax u akhrisku ahmiyad badani ma lahayn.

Kaddib ikhtiraacaddii Gutenberg ee aaladda daabacaadda sanaddu markay ahayd 1439 waxaa kordhay tirada buugaagta, waxaana fududaatay heliddooda. Qarnigii hore markii aaladda computer-ka dunida ku soo biiray, waxaan u gudubnay casriga ‘digital’-ka. Wax kastoo dunida laga qoray waxaa lagu keydiyey computer oo faraheenna fooddooda ayay noo joogaan. Si xogtaas tirada badan loo maareeyo, waxaa baahi loo yeeshay hab akhris dheereeya oo la jaan qaadi kari culeyska xilligan.

Dhaqso wax akhrinta waa xirfad si ballaaran u soo if baxday qarnigii 20-aad bartameeyadiisii markii Evelyn Wood oo iskuul bare ka ahayd isku hawshay in ay ogaato sababaha dadka qaarkood akhrinta ugaga dheereeyaan kuwa kale. Iyadoo gacanta hage ahaan u isticmaalaysa ayay nafteeda ku laylisay in ay kordhiso dhaqsaha akhrinteeda. Kaddib waxay aasaastay iskuul laga magic baxay Evelyn Wood Reading Dynamics oo dadka ku carbiya hababka akhriska dheereeya iyo kordhina fahamka.

Halkan waxaan ku soo bandhigaynaa waxyaabaha saldhigga u ah dhaqso wax u akhrinta ee dunida laga yaqaano. Qofka caadiyan wax akhriya celceliska heerka akhrintiisu waxay u dhexeysaa 250 illaa 300 Erey/Daqiiqaddii. Heerkan akhriska ah ma kaafinayo xaddiga akhrinta ee casirgan looga baahan yahay iskuulka iyo shaqadaba. Si loo kordhiyo dhaqsaha akhriska iyo fahamka waxaa saldhig u ah talooyinkan:

•       Ku akhri meel raaxo leh oo aan buuq iyo wax ku mashquuliya lahayn. Deegaanka wax lagu akhrinayo yaa ah waxa koobaad ee saameynta ku leh heerka akhrinta iyo xusuusashada. Mar kasta oo wax la akhrinayo dhammaan awoodda maskaxeed ee qofka oo idil waa in ay ku koobnaataa waxa uu akhrinayo. Qof iftiinkiisu daciif yahay, ama daran yahay oo indhaha kaa qabanaya kuma habboona akhriska. Fadhi xumada waxay iyada keeneysaa in murqaha qaarkood ku xanuunaan ama jirka qeybo ka mid ahi kabaabiyoodaan. Waa muhiim in marka wax la akhrinayaa sida ugu macquulka ah ee jirka u wanaagsan in loo fadhiisto.Akhrintu waa sidii ‘meditation’ oo kale. Maskaxda akhriyaha waa in wax kasta ka maran yihiin marka uu wax akhrinaayo oo keliya qoraalka hor yaalla keliya diiradda saarto. Xoogga maskaxeed ee dadku leeyihiin mar kasta si wax ku ool looma isticmaalo sababtoo ah waxaan maskaxdeenna ku mashquulinnaa hawlo kala duwan oo midda aan qabanayno la xiriirin.

•       Si fiican oo xooggan u qabso buugga, horumari habka warqad geddinta. Buugaagtu marka ay cusub yihiin kala bixintoodu iyo xajintoodaba waa yara adag tahay. Haddii qofka wax akhrinayaa uusan si fiican u qabsan waxaa laga yaabaa inuu ka fara baxsado, ka daboolmo ama boggaggu isaga darsamaan. Si qumman u fidi buugga intaadan billaabin akhriskiisa. Habka aad buugga u haysato waxay kaa saacidaysaa kontoroolidda buugga iyo geddinta bogagga.

•       Markaad wax akhrinayso fartaada ama qalinkaaga u adeegso si uu kuu hago oo aadan ereyada iyo sadarradaad akhrisay dib ugu noqon. Waxaad fartaada ama qalinkaaga u isticmaalaysaa sidii inaad sadarrada hoos ka xariiqaysid. Arrintan waxay kaa caawinaysaa in (1) dhaqdhaqaaqu indhahaagu ay raacaan midka gacantaada ama fartaada, (2) indhahaagu aysan ku istaagin erey gaar ah marka aad wax akhrinayso (3) horey aad u sii waddid akhriskaaga oo aadan dib ugu soo noqon sadarrada aad akhrisay.

•       Ha ku dhawaaqin ereyada aad akhrinayso. Ku codeynta waxa uu qofku akhrinayo waxay dhumminaysaa diiraddiisa, yaraynaysaa dhaqsihiisa, hoosna u dhigaysaa heerka fahamkiisa guud ee la xiriira qoraalka. Caqabadaha ugu waaweyn ee dadka ka hor taagan in ay dhaqso wax u akhriyaan waa ku dhawaaqidda ereyada ay akhriyaan. Ku dhawaaqiddu keliya ma aha in ereyada cod la maqli karo dibadda ugu soo saarto. Waxaa jira waxa afka Ingiriirsiga lagu yiraahdo ‘subvocalization’ ama ‘codka qarsoon’ oo ah qofka inuu isagoon cod sare u soo saarin ku dhawaaqo ereyada uu akhrinayo. Xawaaraha akhris ee qofku gaari karo isagoo codka qarsoon adeegsanaya waa 900 erey/daqiiqaddii. Tani waxa ay u dhigantaa bug (90,000) oo erey ah (ku dhawaad 300 bog) halka qofka caadiga ah uu ku akhrin karo 6 saacadood adiga 1 saac iyo 40 daqiiqo baad ku akhrinkaraysaa. Codka qarsoon waxaa laga garan karaa sida neefsashada qofka oo waxaad mooddaa inuu wax cod ku akhirnayay. Sadar kastaa ba mar buu neefsadaa maadaama uu keliya codka dibadda u soo baxa keliya uu reebay ee uu si hoose naftiisa ugu akhrinayay qoraalka. Joojinta codka qarsoon ee akhriska iyo adeegsiga akhris ku dhisan aragga yaa ah hababka ugu waxtarka leh ee lagu kordhiyo dhaqsaha akhriska iyo fahanka.

•       Marna dib ha ugu noqon ereyada iyo sadarrada aad soo akhrisay. Naftaada ku riix oo ku qasab in ay horey u sii waddo akhriska oo aysan dib ugu soo noqon waxaad akhrisay xitaa haddii aad is leedahay waxbaad illowday am ka soo boodday. Dadka badankiis waxay naftoodu siiyaan in ay dib u noqoto oo ku dul fekerto ereyadii la soo dhaafay. Tani waxay keeneysaa caado ‘regression’ ama ‘dib u akhrin’ taasoo naafaysa dhaqsaha akhriska ee qofka. Sababaha ugu wacan ee dib u noqoshada. Akhris noqnoqodka waxaa sabab u ah walwalka qofku uu ka qabo in ay wax muhiim dhaafeen. Qofka wuxuu diidayaa in uu naftiisa ku sii daayo qoraalka. Wuxuu isku celiyaa keliya xeyndaabka naftiisu aaminka ku tahay ee is leeyahay wuu ku fiican yahay akhriskaaga iyo fahankaaga. Waxaa la ogaaday in haddii qofku silsiladaha ku xiran tuuro, cabsidana joojiyo oo uusan noqnoqod sameyn marka uu wax akhrinayo, in akhriskiisa uu degdegayo, fahankiisana kordhayo.

Guud ahaan, si bandhigga wax akhriska u wacnaado waa in uu ku jiraa qorshe wax akhris oo joogto ah oo qofku ku hawl galo. Fadhi kasta oo aad wax ku akhrinaysaa u yeel ujeeddooyin aad rabto inaad xaqiijiso. Ujeeddooyinkaas waxay maskaxda ka caawinayaan in ay ugaarsato waxa aad doonayso, iskana xirto waxyaabaha kale ee aan muhiimka kuu ahayn.

Talooyinkan aan kor ku soo xusnay waa wax tijaabo soo galay oo natiijadoodu la arkay. Keliya dhiirro gelin iyo niyad dhis dhanka akhriska ah ma aha. Haddii qofku talooyinkan todobaad dhaqan geliyo oo uu ku celceliyo wuxuu kordhin karaa xawaaraha akhriskiisa wax ka badan 4 laab. Marka qofku dareenkiisa oo dhan uu ku soo ururiyo waxa uu akhrinayo waxa ay maskaxdu gaartaa heerka ugu sarreeya ee barashada oo afka qalaad lagu yiraahdo ‘Optimum Learning State’ ama ‘OLS’ loo soo gaabiyo.

Habka ugu adag oo tababar muddo ah, kalsooni iyo kontorool nafsadeed oo joogto ah u baahan waa aragti ku akhrinta. Aragti ku akhrinta waa habka ugu dhakhsiyaha badan ee wax loo akhriyo. Haddii deegaanka wax lagu akhrinayaa uu aad u wanaagsan waxaa si fudud xawliga akhriska lagu gaarsiin karaa wax ka badan 1000 erey daqiiqaddii. Tani waxay kaa saacidaysaa inaad waqtigaaga si fiican u dhaqaalaysatid oo naftaada waxyaabo fara badan oo waqti u waayi jirtay inaad qabsato.

Ogsoonow, dhaqso akhrinta mar kasta ma ahan habka keliya ee la doorbido. Heerka aqoontaada ee luqadda aad wax ku akhrinayso, nooca akhriska iyo ujeedka yaa go’aamiya hadba xawliga aad ku wajahayso qoraalka aad rabto inaad akhriso.

Horumarinta Xirfadda Qoridda

Qalinkaa wax suureeya,

Kugu sima halkaad doonto,

Saaxiib kal furan weeye,

Sunto fara ku hayntiisa,

Weligaa ha sii deynin.

Sisin iyo ku beer muufo,

Iyo laanta saytuunka,

Ku qotomi sugnaan waarta,

Iyo nabadda seeskeeda,

Samo iyo ku doon heedhe,

Dunidiyo sinnaanteeda,

Ku dawee sawaaceenka,

Iyo siica daacuunka,

Ku burburi sarbaa mooska,

Iyo soohdimaa meersan,

Ku midee samuud raaca,

Midabbada la sooc soocay,

Dadkan tobanka saamood leh.

-Hadraawi ‘Sirta Nolosha’

In la sameeyo qoraallo wax tar leh waa shaqo aad u adag oo dadaal iyo waqti badan u baahan. In wax la qoro waxay qofku ka caawinaysaa inuu daahfuro shakhsiyaddiisa oo uu ogaado nooca qofeed ee uu yahay. Wax qoridda yaa ah habka ugu wanaagsan oo lagu keydiyo xusuusta. Abwaan Soomaaliyeed oo tilmaamaya yaa yiri ‘Wixii la qoraa quruumo haree, Bal muxuu hadal qiimo leeyahay?’. Qoraal sameyntu, sidoo kale, waa habka qofku uu ku lafaguri karo afkaarta ka guuxaysa maankiisa, kana qeyb galo doodaha aqooneed ee la isku weydaarsado. Inaad yeelato xirfad oo horumarsan waxay kaa caawinaysaa inaad si cad u gudbiso farriimaha aad xambaarsan tahay iyo fekradaha aad aaminsan tahay.

Hababka ugu qadiimsan ee lagu hormariyo qoraalka waa akhrinta qoraallada ay sameeyaan dadka sida fiican wax u qora. Qoraayaashii hore maysan qaadan koorsooyin horumarinta qoraalka ah. Waxay qoraalka wanaagsan ka barteen qoraallo ay sameeyeen dad qormada ku fiican. Aasaaska qoraal fiican waa aqoonta qofku u leeyahay afka uu wax ku qorayo.

In qoraal waxtar leh la qoro waa xirfad la kasbado ee ma aha awood ama heybad ama hidde qofku dhaxlo. Soo saaridda qoraal wax tar leh waa falalka qofku ku dhaqaaqo ee ah qorshaynta, ujeeddo dejinta, daba-galka socodka hawsha qormada, iyo dhisidda caadooyin iyo dabeecado joogto ah. Maadaama ay wax qoriddu tahay xirfad waxaa lagu horumarin karaa keliya hagid, tusaaleyn, raacidda tilmaamooyin wanaagsan.  Nuxurka qoriddu waa soo saaridda qoraal ‘jaan-gooni’ ah oo aad adiga leedahay.

Dadka badankiis waxa ay ka sheegtaan in aysan wax u qorin hal-abuur iyo ilhaam la’aan. Qoridda cilmi baaris lamid ma aha qoridda gabay iyo hees. Qofka keliya ee hal-abuur iyo ilhaam ka sheekeeya waa gabyaa. Maqaal ku saabsan siyaasadda, dhaqaalaha ama arrimaha bulshada inaad qori wayso sabab uma aha inaadan hal-abuur laheyn. Waxaa ugu wacan inaadan qoraalka rabin am aad ka cago jiideysid. Billowgu qoraalku waa inaad maanka ku haysaa inaad tahay qof caadi ah, oo qoraal caadi ah samaynaya.

Waxaa sidoo kale xusuus mudan in qoraalku uusan ahayn tartan orod oo ay lagama maarmaan tahay qormadaad maaanta billowdo in berry aad dhamaystirto, maalinta xigtana daabacdo, dadkuna ay ka helaan. Halkan waxaan ku soo bandhigaynaa caqabadaha mala-awaalka ah eedadka ka hor taagan in ay wax qoraan. Waxaa kamid ah caqabadahaas:

•       ‘Waqti uma helo wax qoridda’ taas oo lamid ah ‘waxaan wax qorayaa marka aan waqtiyo waaweyn helo’. Caqabadani mala-awaalka ah waxay caan ka tahay xeydaabka akadeemigga. Waa hab dadka aan qorin ay naftoodu ku maaweeliyaan kuna qanciyaan marka ay dareemaan in aysan wax qorin. Xalka mushkiladdani waa in inta ‘waqti helidda’ la iska dhaafo qoriddu waqti u gooni ah loo qoondeeyo!

•       ‘Waxaan sugayaa xilliga ay naftaydu qoraalka diyaar u tahay!’ oo la mid ah waxaan wax qorayaa marka uu ilhaam ii yimaado oo duufaanta curinta iyo hal-abuurka jinniyadaydu kiciyaan. Tani waxay cudurdaar u noqotaa in qofku qorshe iyo jadwal waqtiyeed yeelan waayo. Qoridda maqaal cilmiyeed ku salaysan qaabka APA iyo maqaal falanqeyn oo ku saabsan farqiga u dhexeeya nooca federal ee dawladdeena iyo kan dawladda Itoobiya uma baahna ilhaam. Dadaal, waqti iyo raacidda shuruucda qormada yaa ah sida keliya ee lagu soo saari karo maqaallada cilmiga ah.

•       ‘Waan ku qasbanahay inaan waxan qoro’ oo micnaheedu yahay haddii aysan qasab igu ahaan laheyn qoraalkan maba sameyn laheyn. Aragtidan yaa waxay keentaa in qofku hawsha qoraalka ee hor taalla uu u arko shar in la is mootiyaa ay tahay. Uma arko in qofku qoraalka uu sameeyo wax ku noqdo, dadkana ku taro. Maqaalka aad maalin iskuulka ku qortaa ugu horreyn adiguu aqoon kuu soo kordhiyaa. Buugga qalin jebinta ee aad qortaa waa qeyb taariikhdaada kamid ah. Haddii aad intaan wax iska soo xaabsato hal meel isugu keento berri wax adiga laguugu ceebeeyo shakhsiyaddaada bahdila buu noqonayaa.

Soo saaridda qoraal tayaysan waxay ku tiirsan tahay sida ugu fudud ee loo fahmi karo qoraalkaaga. Dhibaatooyinka dadka qoraalka ku cusub ee xerada akaadeemigga ku jira ay sameeyaan waxaa kamid ah iyagoo doona in ay muujiyaan in ay garaad iyio garasho badan yihiin. Waxay isticmaalaan ereyo adag oo laga maarmi karo. Tusaale ahaan halkii laga dhihi lahaa ‘biyaha haddii muuqaalkoodu mugdi yahay, micneheedu waa mool’ waxay u dhigayaan qaabkan ‘xaddi biyo ah oo ku tusmaysan daahfurnaan yar waxay u badan tahay in qotadoodu dheer tahay’. Si arrintan looga baxsado waan in aan isticmaalnaa ereyo si fudud loo fahmi karo, weero dhismahoodu cad yahay.

Sidee Loo Qoraa Maqaal?

Noocyada maqaalladu aad bay u kala duwan yihiin. Waxay noqon karaan maqaal cilmiyeed, maqaal warbixineed, ama maqaal fekradeed. Qoridda maqaallada waxay maraysaa tallaabooyinkan hoos ku qoran:

•       Qoraalka ka hor: Doorashada cinwaanka iyo fekradda uu ka hadlaayo yaa ah tallaabada hore ee qormada maqaal. Sidoo kale, qofka maqaalka qorayaa waa in uu ogaadaa ama ay u caddahay cidda maqaalkiisa akhrin doonta. Qoraagu waa inuu sameeyaa raadraac ku salaysan fekradda uu ka hadlayo soona uruuriyaa caddeyn iyo daliil uu ku xoojinayo fekraddiisa.

•       Qeybaha uu ka kooban yahay maqaal waa (1) Hordhac: Wuxuu fekerad guud ka bixinayaa maqaalka, ujeedkiisa iyo fekradda uu xambaarsan yahay. Hordhaca waxaa lagu billaabaa weero xooggan oo soo jiidasho leh oo qofka ku dhiirro geliya inuu sii akhriyo qeybaha kale ee maqaalka (2) Baaxad (Body) waxaa lagu xusaa nuxurka fekerka uu qoraalku ka hadlayo. Faqro kasta waxay sharxaysaa xaqiiqo taageeraysa aragtida qoraalka. Waxaa sidoo kale halkan lagu xusayaa aragtida mucaaradka fekradda oo kooban iyo naqdinteeda (3) Gunaanad: waxaa dulmar kooban lagu sameeyaa nuxurka dooddii maqaalka.

•       Qor, Dabadeedna tifaftir: Qaladaadka la sameeyo marka wax la qorayo ee daahiya ama carqaladeeya hawsha qoraalka waa iyadoo la isku dhinac wado qoraalka iyo sixidda maqaalka. Qoraalka hore waa qabyo-qoraal (draft). Fekradahaaga si aysan kaaga kala yaacin waa inaad marka hore ku qortaa qabyo-qoraalka. Marka uu dhamaystirmo qabyo-qoraalku billow inaad saxdo oo aad tifaftirto. Hagaaji kala horreynta afkaarta, weeraha qaldan, habka qoraalka iyo naxwaha. Ugu dambeyn, dhammeystir muuqaalka qoraalka, farta, cabbirka, faqradaha iyo wixii kaloo qurxin ah.

Qoridda Maqaallada Joornaallada Akadeemiga

Qoridda maqaallada lagu baahiyo joornaallada akadeemiga ah waxay u baahan tahay waqti iyo raacidda xeerarka qoridda maqaalladaas. Billowga qoridda maqaal waa qorshaynta sida aad u qori lahayd maqaalkaaga. Dadka ku dhibtooda qoridda maqaallada waxa ay ka sheegtaan in maskaxdoodu ay ereyada ku soo dhicin marka ay qoraalka billaabaan. Sababta ayaa waxa ay tahay waxay qoraalka billaabaan iyagoon ogeyn waxa ay rabaan in ay qoraan. Sidaas daraaddeed dejinta qeybaha qoraalkaaga yaa ah tallaabada koowaad ee qoraalkaaga. Qeybaha ay badanaa ka kooban yihiin maqaallada akadeemiga ah waa (1) Cinwaan iyo Gogol-dhig (2) Hordhac (3) Hab Cilmi-baaris (4) Natiijada (5) Falanqeyn (6) Gunaanad (7) Tixraaca iyo buug-kaashi.

Cinwaanka iyo Gogol-dhigga: Cinwaanku waa in uusan aadna ciriiri u aheyn una ballaarneyn oo uu isku dheelli tiraa guud ahaannimo iyo gaar ahaansho. Cinwaanka ha noqdo mid ereyadiisu cad yihiin oo qofkii arkaa maqaalka waxa ka hadlaaya inuu fahmo ka saacidaya.

Gogol-dhiggu waa qoraal si fudud loo soo koobay oo sharxaya shaqada aad qabatay. Gogol-dhiggu wuxuu qeexayaa cinwaanka maqaalkaaga, ereyada uu ka kooban yahay, habka aad cilmi-baarista u samaysay, iyo waxa ka soo baxay cilmi-baaristii aad qabatay.

Hordhac: Hordhaca maqaallada maqaallada akadeemiga ah waxay ay muujiyaan ahmiyadda uu maqaalku leeyahay. Waa qeybta ugu fursadda badan in gebi ahaanteed la wada akhriyo. Hordhaca waxaa lagu billaabaa guudmar ku saabsan maqaalka. Waxaa ku xiga mushkiladda uu maqaalku xal u raadinayo, ama su’aasha uu ka jawaabayo, arrinta uu caddeynayo. Ujeedka hordhacu waa sababeynta jiritaanka maqaalka. Wuxuu sidoo kale hordhacu xusaa aragtiyaha la xiriira maqaalka, tijaabooyinka maqaalka qorihiisu fuliyey iyo cilmi-baarista horey loo sameeyey.

Hab Cilmi-baaris: Hab cilmi-baaristu waa dhabbaha la maray si loo gaaro natiijada maqaalka. Waxaa lagu xusaa cidda (population) ka qeyb qaadatay cilmi-baarista, sida xogta loo soo ururiyey, namuunta (sample) lagu saleeyey ama lagaga tilmaan qaatay cilmi-baarista, xog ururinta waxa loo isticmaalay sida weydiimaale (questionnaire) ama aaladda halbeeg (apparatus), barnaamik kombuyuutar ee la adeegsaday. Sidoo kale waxaa qeybtan lagu sheegaa doorsoomayaasha maqaalka, xiriirka ka dhexeeya iyo sida loo dhigay, cilmi-baaris hore oo sheegaysa habka doorsoomayaasha xiriir iskula leeyihiin ama isku saameeyaan. Waxaa sidoo kale la caddeeyaa heerka la isku halleyn karo (reliability) iyo saxnimada (validity) habka xog ururinta.

Natiijada: Qeybtan maqaalka kamid ahi waxaa lagu soo badhigaa natiijadii ka soo baxday xog ururintii. Badanaa waxay ka koobnaataa jadwallo iyo garaafyo kuwaas oo cabir u ah natiijada xog ururinta.

Falanqeyn: Halkan waxaa lagu soo bandhigaa natiijooyinkii iyo sida ay ula xiriiraan mushkiladdii maqaalka uu baarayay. Waxaa lagu sheegaa sida natiijada maqaalka ula xiriirto aragtiyihii saldhigga u ahaa maqaalka iyo horey cilmi-baarisyadii la sameeyey. Waxaa lagu soo gabagabeeyaa wixii caqabado ahaa ee xaddiday natiijada maqaalka. Halkan muhiim ma aha caqado guud oo la wada yaqaano inaad xusto.

Tixraaca iyo Buug-kaashiga: Waxaa halkan lagu soo bandhigaa qoraallada kala duwan ee maqaalkaaga aad u kaashatay. Qeybtani waxay iftiimisaa meesha uu maqaalkaaga ka jirto xerada cilmi baarista.

Sidee Loo Qoraa Sheeko Faneed?

      Sheeko faneedku waa qaab casri ah oo dadku u sheekeystaan isuna feker dhaafsadaan. Adigoo sariitaada jiifka jooga, ama qolkaaga fadhiga shaah ku cabaya baad akhrisan kartaa sheeko faneedka. Hawd oo ah qoraa Soomaaliyeed ayaa qaba in sheekada hadalka lagu soo gudbiyaa aanay mar kasta weeleyn waxa uu qofku sheegi lahaa oo dhan. Halka sheekada qorani ay ku tusmeysan tahay faahfaahin dheeri ah iyo ka baaraan degid. Sheeko faneedku waxaa loo qoraa in dareenka iyo waayaha nolosha la wadaago, feker la is dhaafsado, iyo qof kasta dunida khayaalkiisa ku sawiran inuu soo bandhigo. Sheekada wanaagsani waxa ay akhristaha u yeeshaa fahan sarreeya waxayna gelisaa arxan (empathy).

Sheekaa maskaxdaada ka guuxaysa, ama billowga sheeko. Shaksiyaadka sheekada baa kuu muuqda iyagoo isla hadlaya, sheekeysanaya ama qoslaya. Sidii filimkii oo kale baad u daawanaysaa. Adigoo xamaasadaysan baad soo dhaqaaqaysaa. Waxaad u fadhiisanaysaa inaad qorto. Nasiib darro se, sheekada warqaddaad qortay ka muuqata ma aha tii maankaaga ka guuxaysay. Farqi aad u weyn baa u dhexeeya sheekada maskaxdaadu sawirtay iyo tan aad adiga taqaano qoriddeeda. Arrintani adiga keligaa kuguma koobna. Dadka qoraalka ku cusubi oo dhan waa kula wadaagaan. Si caqabaddaas loo xalliyo, sheekada aad sawiratay iyo tan warqaddaada ka soo muuqatayna ay isugu dhawaadaan waa inaa barataa farsamada qoridda sheekooyinka.

Dadka qofba sheeko qoriddiisu meel bay ka liidataa. Mid baa sheekada ku fura jil aad u gaabiya. Shakhsiyaadka iyagoo aan caddeyn bay sheekada iska daba jiitantaa. Dhowr bog kaddibna qoraagu intuu sheekadii lumiyo baa codkiisii u soo hara oo waa ka istaagtaa. Qofka noocan oo kale waxaa laga haystaa billowga sheekada.

Mid baa cod xooggan oo kalsooni ku jirto iyo muuqaal soo jiidasho leh ku billaabata. Shakhsiyaadka sheekada baa si xiiso leh u soo if baxa oo su’aalo ogaal doon ah dhaliya. Dhowr muuqaal kaddib dhabbihii bay ka habowdaa sheekada. Su’aalihii dhashay baa wareer keena, jawaabna waa loo heli waayaa. Waxay isu rogtaa wax laga caajiso. Qofka noocan ahna qeybta dhexe ee sheekada yaa ka hallaysan.

Mid kalena si xiiso leh bay u billaabataa. Muuqaal kasta waxa uu kuu sii dhiibaa mid kaloo ka xiiso badan. Sheekadii si xiiso leh bay u socotaa. Akhristaha waxa uu harraad u qabtaa inuu ogaado sida sheekadu u dhammaato. Hase yeeshee maba dhammaato. Iyadoo sheekadu laallan tahay baa qoraalku dhamaadaa. Waxay sababtaa in akhristuhu niyad jabo. Sheekada noocan ahi qoraageedu waxaa dhib ka haystaa habka loo gabagabeeyo sheekada.

Qoraaga caanka ah ee Hemmingway waxa uu yiri “Mushkiladda qoraagu isma dooriso. Isaga wuu is baddalaa, dunida ku heeran way is baddashaa hase ahaatee dhibtiisa sideedii bay u taagnaataa. Mixnadda qoraaga haysata mar kasta waa in uu si dhab ah wax u qoraa, waxa dhabta ahna si uu gaarana waa in uu qoraalkiisu u soo bandhigaa qaab ka yeeli karta akhristaha in uu dareemo sidii ruux sheekada ku dhex jiray oo kale”. Barashada qeybaha sheekooyinka iyo fahanka habka loo abuuro yaa ah furaha sheeko guulaysata oo aan billowga, dhexda iyo dhammaadka mid ba aan ku lumin oo akhristaha dareenkiisa qaada, ka fekersiisa, xiiso gelisa ama ba ka ilmaysiisa.

Sheeko kasta waxa ay akhristuhu ka ballan qaaddaa labo arrimood: in ay wax dareensiiso iyo in ay ka fekersiiso oo maskaxdiisa su’aalo ku abuurto. Qoraa kasta waa in uu ka war hayaa waxa uu akhristayaashiisa ka ballan qaadayo. Akhristaha marka uu cinwaanka sheekadaadu arko waxa uu kaa filayo waa in uu ka arkaa sadarrada hore ee sheekada. Tiirarka ay sheeko kasta ku tiirsan tahay waa (1) shakhsiyaadka ‘jileyaasha’ (characters) (2) Goobta (Setting) (3) Dhibta/mushiladda sheekada (conflict).

Jileyaasha: Billowga sheekada waa in uu akhristaha siiyaa qof uu diiradda saaro. Marka sheekada gaaban la joogo qofkaa waa in uu isla markiiba soo if baxaa oo qeyb muuqata ka yeeshaa dhacdooyinka. Sheekooyinka dhaadheer waxaa suuragal ah in uu daaho oo shakhsiyaad kale oo laf-dhabar u ah sheekada ka soo hor maraan. Buugga caanka ah ee la yiraahdo Moby Dick qoraaga wuxuu ku billaabay sheekadiisa ‘Call me Ishmael’. Waxa uu ku billaabay shakhsiga ay sheekada ku socon doonto magaciisa. Waxaana ku sii xigay nooca shakhsiyaddiisa, xilliga iyo goobta uu ku nool yahay. In jileyaasha si faahfaahsan loo sawirro waxay ka qeyb qaadataa billow fiican oo sheekadu yeelato. Qoraaga waa in uu shakhsiyaadka sheekada si qoto-dheer u sawiraa. Jilaha waxaa akhrista dareensiin kara magaca, muuqa, hadalka iyo fekradaha ka guuxaya maankiisa.

Goobta: Halka sheekadu ka dhacayso iyo waxa ku hareereysan jilayaasha waa qeyb kaloo muhiim ah oo ay sheeko faneeddu ku tiirsan tahay. Hababka ugu fudud ee madasha sheekada loo qeexo waxaa ka mid ah in sawir laga bixiyo deegaanka ay sheekadu ka dhacayso. Waxaa sidoo kale muujin kara wada sheekeysi dhex mara jilayaasha sheekada iyo waxa maskaxdooda ka guuxaya oo la soo bandhigo. Faahfaahin xeeldheer oo deegaanka ama goobta sheekada laga bixiyaa waxay sheekada ka dhigaysaa mid la taaban karo. Waxay sidoo kale sheekada ka soocaysaa sheekooyinka kale ee laga yaabo in ay isku dhaw yihiin cinwaan ahaan ama isku eg yihiin.

Dhibta/Mushkiladda: Dhibta sheekadu waa caqabadaha haysta shakhsiga sheekada ay ku socoto. Dhibta waxay noqon kartaa loollan u dhexeeya shakhsiyaadka sheekada, shakhsiga sheekada ku socoto iyo deegaankiisa, ama shakhsiga iyo naftiisa. Mararka qaarkood waxaa laga yaabaa in aan dhibtu si cad u muuqan oo jilaha wax maankiisa ka guuxaya ay tahay. Dulucda sheekada yaa marar badan noqon karta dhinta sheekada. Dhibta sheekadu waa filashada jilaha ama jileyaasha sheekada iyo xaaladda taagan farqiga u dhexeeya. Waa in akhristuhu saansaanta mushkiladdu ka dareemi karaa qeybaha hore ee qoraalka sheekada.

Guud ahaan sheekada wanaagsani waxaa astaamo u ah si fiican u adeegsiga ereyada. Qoraaga fiicani erey kasta meesha uu ku habboon yahay ayuu u adeegsadaa. Ereyada culculus adeegsigooda inta loo baahan yahay, kama badiyo, goobtii loogu talo galay meel aan ahayna uma adeegsado. Waxaa sidoo kale sheekada fiican lagu gartaa habka qoraageedu ereyada u dhaqaalaysto. Erey dhaqaalaysashada waxaan ula jeednaa weer kasta inta erey ee kaafin karta si loo fahmo in lagu ekeysto. Qoraalku mid qurxoon ha muuqdo dartii ma habboona in ereyo badan oo isku macno ah iyadoon baahi keenin in hal jumlad lagu wada ciriiriyo.

Waxaa muhiim ah qoraalka sheekada inuu ku dhisan yahay jumlado xooggan. Tani waxay keliya ku suurto geli kartaa adeegsiga qumman ee qeybaha hadalka. Marna qoraaga sheekada uma wanaagsana isticmaalka xad dhaafka ah ee sifooyinka iyo falkaabyada hal jumo gudaheed. Si habak qoraalka sheekada u qurux badnaado qoraaga waa in uu kala duwaa noocyada jumlada oo mar jumlo dheer, marna mid gaaban adeegsadaa.

Gebagabadii, hababka ugu wanaagsan oo akhriska lagu hormariyo waa doonid adag iyo akhris badan. Sidoo kale qoraalka iyo xirfadihiisa waxaa lagu kobcin karaa wax badan oo la qoro, lana akhriyo. Labadaba waxaa saldhig u ah barasho. Soomaali waxay ku maahmaahdaa fuullimaad waa fara ku heyn. In nafta lagu leyliyo sida wax loo akhriyo loona qoro waa arrin aad muhiim u ah.