HORUMARINTA XIRFADAHA AKHRISKA IYO QORAALKA

W/Q: Xasan cabdi xasan

hordhac

Horumarinta akhriska iyo qoraalka waa wax aad muhiim ugu ah nolosha. Xilligan aan hadda ku noolnahay oo loogu yeero “casriga aqoonta” ama waxa afka qalaad lagu yiraahdo “ınformation age” yaa wuxuu lagama maarmaan ka dhigayaa in qofku kobciyo xirfaddiisa akhrinta iyo qoraalka si uu ula jaanqaado mawjadaha xogta ee dhinac walba nooga imaanaya.

Ahmiyadda ay akhrintu leedahay iyo guud ahaan aqoontaba waxaa inoo muujinaya aayaddii ugu horraysay ee soo dagata waxay amraysay akhrinta. Markii akhrinta laba jeer lagu celiyey yaa haddana waxaa la tilmaamay ahmiyadda aaladda wax lagu qoro ee qalinka uu leeyahay. Sidoo kale Alle SWT waxa uu ku lagu qoro oo ah qalinka oo muhiim u ah aqoonta, xoogga ummad iyo horumarkeedaba. Abwaan Soomaaliyeed oo ka hadlaaya aqoonta ahmiyadda ay leedahay yaa ku gabyay:

Ragga dunida maamulay cilmay, dayaxa ku gaareene!

Bal malee magaaladan aad ku nooshahay oo aan cidna wax akhrin, waxna qorin. Hubaal waxaa ah in noloshu adkaanayso. Qarnigan aan ku jirno boos kuma laha qofkaan wax akhrin waxna qorin. Waxaan sidoo kale aan boos fiican ku lahayn qofkaan si wax ku ool ah waxna u qorin una akhrin. Maqaalkani waxaan ku falanqeyn doonaa abuuridda caadooyin ama dhaqamo wax akhris oo joogto ah, kobcinta tayada wax akhriska, habka qoridda maqaallada gaar ahaan kuwa akadeemigga ah, iyo habka qoridda sheeko faneedyada.

Ujeeddooyinka Wax Akhriska

Akhriska noocyadiisu iyo ujeeddooyinkiisuba waa badan yihiin, kalana duwan yihiin. Sababahan hoos ku xusan baa kamid ah ujeeddooyinka dadku ay wax akhriyaan.

Sabab #1: waxaa wax loo akhriyaa in la barto ama la ogaado. Barasho/dhigasho/akhrisasho dadka badankiis waa ereyo isku macno ah ama la isku baddalan karo o oka wada hadlaya sida aqoon lagu kasbado.

sabab #2: Waxaan wax u akhrinnaa si aan xagasha aragtideenna u ballaarinno, shaqsiyaddeena u kobcinno, nafteenna u ilhaaminno. Qof kastaa aragtidiisu waxa ay ballaaran tahay, maankiisuna furan yahay inta uu wax akhriyey.

sabab #3: Waxaan wax u akhrinnaa inaan waqtigeenna firaaqada ah u riyaaqno, khayaalkeenna u baahinno, ka xorowno xudduuddaha shaqsiyadeed iyo joqraafiyadeed ee nagu xeeran ama jebinno silsiladaha innagu xiran, ka baxsanno waxyaabaha nafteenna murugada geliya oo duni kale dhex maquurno.

Sabab kastaba ujeedkeennu ha ahaadee si xirfadda akhrintu qofka u kobocdo waa inuu caadeystaa akhrinta. Caadeysashadu waxaan ula jeednaa in sida cuntaynta, qubayska, iyo hurdada oo kale uu akhriskana kamid noqdo caadooyinkeen mid kamid ah. Haddii naftaadu akhriska u hilloobi wayso, oo keliye, imtixaan iyo in qof kugu sandulleeyo dartii aad wax u akhrisid waxaad u baahan tahay inaad isku noqoto oo aad wax ka baddal ku samayso naftaada. Akhrinta ma aha wax keliya la isku san-dulleeyo. Waa in naftu doorataa in ay wax akhriso.

Dhammaanteen waan leenahay caadooyin wax akhris oo joogto ah. Nasiib darradu waxay tahay waxaan uga faaiideysannaa baraha xiriirka bulshada. Waxaan waqti badan ku bixinnaa akhrinta qoraallada saaxiibbadeen ee FACEBOOK ama TWITTER. Saaxiibkaa/saaxiibtaa baad todobaadkii WhatsApp-ka 20,000 oo kelimadood is weydaarsataan. Waxaad xubin ka tahay dhowr group. Qaarkood baad si toos ah ugu xiran tahay. Iyagana midka ugu yar haddii ay 10 qof ku jirto, oo aad xubin firfircoon ka tahay waxaa dhinacooda kaaga soo fataha in k abadan intii aad saaxiibkaa ama saaxiibtaa aad la sheekeysanaysay.

Isku soo duub tirada ereyada aad bishii social media (Qoraallada Facebook-ga, Sheekooyinka WhatsApp-ka, Viber, Messenger, iwm) ka akhriso haddii aan dhahno qiyaas ahaan waa 400,000 erey, waxay la mid tahay waxaad akhrin lahayd 1200 bog wax u dhigma. Waa inaad dib u eegid ku samaynaa waqtiga badan ee aan social media ku qaadanno, si wax tar lehna uga faaiidaysannaa. Ma lihi, mana aaminsani in “social medi”aha uusan faa’iido lahayn wax cusubna laga baran. Waxaan leeyahay waqtigaa tirada badan uma qalmo. Uma qalmo intaad library-ga soo gasho oo bogga ugu horeeya ee aad furtaa uu facebook noqdo!

David McRane, joornaliiste caan ah oo wax ka qora cilmiga psychology-ga, teknoolojiyadda iyo internetka yaa wuxuu qoray buug la magac baxay ‘Sidaa uma caqli badnid: Maxaad saaxiibbadaas tirada badan aad Facebook ugu leedahay”. McRane wuxuu soo xigtay aragti uu leeyahay Anthropologist lagu magacaabo Robin Dunmbar. Aragtidan ayaa waxay sheegaysaa in qofka caadiga ah uu saaxiib la ahaan karo tiro u dhexeysa 150-230. Tiradan oo afka qalaad loogu yeero ‘Dumbar’s Number’ yaa waxay xaddidaysaa shabakadda saaxiibbada ee qofka. McRane ayaa wuxuu ku doodayaa in mar kasta oo saaxiibbo cusub aad kasbatid kuwii hore aad sii illaawaysid oo kuwa cusub ay bara bixinayaan kuwii hore.

McRane saaxiibtinamada uu ka hadlay waxa uu ku cabbiraa dad ujeeddooyinka noloshooda qaarkood wadaaga, waxyaabo qaar si wada jir ah u wada xiiseeya, waqti isla qaata ama ugu yaraan wada xiriira. Adigan Facebook-ga dhowrka kun saaxiibbada ah ku leh imisa ayaad si sax isu taqaanaan, weligaa kulanteen, amaba isla xiriirtaan? Jawaabtu maadaama ay “Ma badna” tahay waqtigaa farabadan ee aad ku bixiso akhrinta iyo isaga gudbidda (scrolling) qoraallada derbiga FB-gaaga uga faa’iidayso inaad akhriso qoraallo fiican. Caado wax akhris waad leedahaye cayaarta ka yaree oo aqoon ku kasbo!

Sidee Ayaan Ku Yeelan Karnaa Caadooyin Akhris?

            Sida ugu wanaagsan ee qofku ku yeesho caado iyo dhaqammo akhris oo joogto ah waa:

•  Yeelo ujeeddo, waqti iyo liis akhrineed oo kuu gaar ah. Waxaa jira waxyaabo farabadan oo aad xiisayso sida cayaaraha, muusigga, filimada, iwm. Akhri buugaag ku saabsan waxyaabaha aad xiisayso. Qof walba waa in ay jirtaa meel uu asxaabtiisa kaga xog roon yahay. Liis akhrineedka aad leedahay bil kasta ha kuugu jiraan buugaagta ama maqaallada aad doonto inaad akhrisid. U dooro sida aad u xiisaynaysid una kala fudud yihiin.

•   U akhri inaad waqti fiican qaadato (pleasure). Caqabadda koobaad ee dadka akhriska ka hor taagan waa iyagoo akhriska culeys iyo waajib dulsaaran u maleeya. Marka buug aan akhrinayno waxaan dareemeynaa cadaadis ah in aan sida ugu dhaqsiyaha badan ku dhammayno.

•     Yaree waqtiga aad ku bixisid daawashada TV-ga iyo adeegsiga internetka. Waxa ugu daran ee naafeeya akhriska waa labadan aaladood. Waxaan daawannaa musalsallo saacado badan oo waqtigeenna ah naga qaata kuwaasoo ciriiri geliya ama booska ka bixiya waqtigii aan wax ku akhrin laheyn.

•      Mar kasta buug sido. Tani waxay kaa saacidaysaa inaad mar kasta oo aad caajisto aad akhriso. Xilliyadii hore buug sidashadu aad bay u dhib badney, laakiin xilligan hadda la joogo oo dhallinteenna ay teleefannada caqliga leh ay wada sitaan waxaa fudud in library-ga oo dhan aad telefonkaaga ku sidato. Maadaama aan telefonnada gacanta ku haysanno applications fara badan oo markaad online noqoto ku mashquuliya waxaad isticmaali kartaa tabletka qaar oo akhrinta keliya loogu talagalay. Waxaana ugu caansan Kindle.

•  Blog garee buugaagtaad akhriso lana wadaag asxaabtaada. Waxaad samaysan kartaa blog aan ku qorto miraha kaaga soo baxa akhriskaaga. Blog-gu wuxuu kuu suuragelinayaa inaad hesho faallooyin ku saabsan buugaagtaad akhrisay, iyo soo jeedinta saaxiibbadaa eee ku saabsan kuwa aad akhrin lahayd. Sidoo kale abuur ama ku biir naadi akhris. Naadiyada akhrisku waxay xubnaha ku jira siiyaan madal ay ku wadaagaan waxyaabaha ay akhriyaan. Waxaad ka heli kartaa buug ku xiiso geliya.

Qodobbadan aan xusnay waxay saldhig u yihiin abuuridda caadooyin wax akhris oo uu qofku yeesho. Akhrinta in la jeclaado waxaa udubdhexaad u ah rabitaanka qofka iyo waxa ku dhiirro geliya akhriska. Haddii naftaada ay u gaajaysan tahay ogaalka wax walba oo dunidan ku saabsan, waxaad qotomisay tiirka koowaad ee akhrinta.

Horumarinta Xirfadda Akhriska: Kobcinta Xawliga Akhriska Iyo Heerka Fahanka

Dhaqso akhrinta aad ayay muhiim u tahay gaar ahaan casrigan hadda la joogo. Dadkii hore, intii aan aaladda wax daabacda ee buugaagta lagu badiyo la helin, waxay aad ugu tiirsanaayeen in ay si wanaagsan u xusuustaan waxa ay akhriyaan. Buugaagtu maadaama ay aad u yaraayeen, waa la kala qaadan jiray. Lama haysan buugaag badan oo uu qofku akhriyo inta uu nool yahay. Sidaas daraaddeed xowli wax u akhrisku ahmiyad badani ma lahayn.

Kaddib ikhtiraacaddii Gutenberg ee aaladda daabacaadda sanaddu markay ahayd 1439 waxaa kordhay tirada buugaagta, waxaana fududaatay heliddooda. Qarnigii hore markii aaladda computer-ka dunida ku soo biiray, waxaan u gudubnay casriga ‘digital’-ka. Wax kastoo dunida laga qoray waxaa lagu keydiyey computer oo faraheenna fooddooda ayay noo joogaan. Si xogtaas tirada badan loo maareeyo, waxaa baahi loo yeeshay hab akhris dheereeya oo la jaan qaadi kari culeyska xilligan.

Dhaqso wax akhrinta waa xirfad si ballaaran u soo if baxday qarnigii 20-aad bartameeyadiisii markii Evelyn Wood oo iskuul bare ka ahayd isku hawshay in ay ogaato sababaha dadka qaarkood akhrinta ugaga dheereeyaan kuwa kale. Iyadoo gacanta hage ahaan u isticmaalaysa ayay nafteeda ku laylisay in ay kordhiso dhaqsaha akhrinteeda. Kaddib waxay aasaastay iskuul laga magic baxay Evelyn Wood Reading Dynamics oo dadka ku carbiya hababka akhriska dheereeya iyo kordhina fahamka.

Halkan waxaan ku soo bandhigaynaa waxyaabaha saldhigga u ah dhaqso wax u akhrinta ee dunida laga yaqaano. Qofka caadiyan wax akhriya celceliska heerka akhrintiisu waxay u dhexeysaa 250 illaa 300 Erey/Daqiiqaddii. Heerkan akhriska ah ma kaafinayo xaddiga akhrinta ee casirgan looga baahan yahay iskuulka iyo shaqadaba. Si loo kordhiyo dhaqsaha akhriska iyo fahamka waxaa saldhig u ah talooyinkan:

•       Ku akhri meel raaxo leh oo aan buuq iyo wax ku mashquuliya lahayn. Deegaanka wax lagu akhrinayo yaa ah waxa koobaad ee saameynta ku leh heerka akhrinta iyo xusuusashada. Mar kasta oo wax la akhrinayo dhammaan awoodda maskaxeed ee qofka oo idil waa in ay ku koobnaataa waxa uu akhrinayo. Qof iftiinkiisu daciif yahay, ama daran yahay oo indhaha kaa qabanaya kuma habboona akhriska. Fadhi xumada waxay iyada keeneysaa in murqaha qaarkood ku xanuunaan ama jirka qeybo ka mid ahi kabaabiyoodaan. Waa muhiim in marka wax la akhrinayaa sida ugu macquulka ah ee jirka u wanaagsan in loo fadhiisto.Akhrintu waa sidii ‘meditation’ oo kale. Maskaxda akhriyaha waa in wax kasta ka maran yihiin marka uu wax akhrinaayo oo keliya qoraalka hor yaalla keliya diiradda saarto. Xoogga maskaxeed ee dadku leeyihiin mar kasta si wax ku ool looma isticmaalo sababtoo ah waxaan maskaxdeenna ku mashquulinnaa hawlo kala duwan oo midda aan qabanayno la xiriirin.

•       Si fiican oo xooggan u qabso buugga, horumari habka warqad geddinta. Buugaagtu marka ay cusub yihiin kala bixintoodu iyo xajintoodaba waa yara adag tahay. Haddii qofka wax akhrinayaa uusan si fiican u qabsan waxaa laga yaabaa inuu ka fara baxsado, ka daboolmo ama boggaggu isaga darsamaan. Si qumman u fidi buugga intaadan billaabin akhriskiisa. Habka aad buugga u haysato waxay kaa saacidaysaa kontoroolidda buugga iyo geddinta bogagga.

•       Markaad wax akhrinayso fartaada ama qalinkaaga u adeegso si uu kuu hago oo aadan ereyada iyo sadarradaad akhrisay dib ugu noqon. Waxaad fartaada ama qalinkaaga u isticmaalaysaa sidii inaad sadarrada hoos ka xariiqaysid. Arrintan waxay kaa caawinaysaa in (1) dhaqdhaqaaqu indhahaagu ay raacaan midka gacantaada ama fartaada, (2) indhahaagu aysan ku istaagin erey gaar ah marka aad wax akhrinayso (3) horey aad u sii waddid akhriskaaga oo aadan dib ugu soo noqon sadarrada aad akhrisay.

•       Ha ku dhawaaqin ereyada aad akhrinayso. Ku codeynta waxa uu qofku akhrinayo waxay dhumminaysaa diiraddiisa, yaraynaysaa dhaqsihiisa, hoosna u dhigaysaa heerka fahamkiisa guud ee la xiriira qoraalka. Caqabadaha ugu waaweyn ee dadka ka hor taagan in ay dhaqso wax u akhriyaan waa ku dhawaaqidda ereyada ay akhriyaan. Ku dhawaaqiddu keliya ma aha in ereyada cod la maqli karo dibadda ugu soo saarto. Waxaa jira waxa afka Ingiriirsiga lagu yiraahdo ‘subvocalization’ ama ‘codka qarsoon’ oo ah qofka inuu isagoon cod sare u soo saarin ku dhawaaqo ereyada uu akhrinayo. Xawaaraha akhris ee qofku gaari karo isagoo codka qarsoon adeegsanaya waa 900 erey/daqiiqaddii. Tani waxa ay u dhigantaa bug (90,000) oo erey ah (ku dhawaad 300 bog) halka qofka caadiga ah uu ku akhrin karo 6 saacadood adiga 1 saac iyo 40 daqiiqo baad ku akhrinkaraysaa. Codka qarsoon waxaa laga garan karaa sida neefsashada qofka oo waxaad mooddaa inuu wax cod ku akhirnayay. Sadar kastaa ba mar buu neefsadaa maadaama uu keliya codka dibadda u soo baxa keliya uu reebay ee uu si hoose naftiisa ugu akhrinayay qoraalka. Joojinta codka qarsoon ee akhriska iyo adeegsiga akhris ku dhisan aragga yaa ah hababka ugu waxtarka leh ee lagu kordhiyo dhaqsaha akhriska iyo fahanka.

•       Marna dib ha ugu noqon ereyada iyo sadarrada aad soo akhrisay. Naftaada ku riix oo ku qasab in ay horey u sii waddo akhriska oo aysan dib ugu soo noqon waxaad akhrisay xitaa haddii aad is leedahay waxbaad illowday am ka soo boodday. Dadka badankiis waxay naftoodu siiyaan in ay dib u noqoto oo ku dul fekerto ereyadii la soo dhaafay. Tani waxay keeneysaa caado ‘regression’ ama ‘dib u akhrin’ taasoo naafaysa dhaqsaha akhriska ee qofka. Sababaha ugu wacan ee dib u noqoshada. Akhris noqnoqodka waxaa sabab u ah walwalka qofku uu ka qabo in ay wax muhiim dhaafeen. Qofka wuxuu diidayaa in uu naftiisa ku sii daayo qoraalka. Wuxuu isku celiyaa keliya xeyndaabka naftiisu aaminka ku tahay ee is leeyahay wuu ku fiican yahay akhriskaaga iyo fahankaaga. Waxaa la ogaaday in haddii qofku silsiladaha ku xiran tuuro, cabsidana joojiyo oo uusan noqnoqod sameyn marka uu wax akhrinayo, in akhriskiisa uu degdegayo, fahankiisana kordhayo.

Guud ahaan, si bandhigga wax akhriska u wacnaado waa in uu ku jiraa qorshe wax akhris oo joogto ah oo qofku ku hawl galo. Fadhi kasta oo aad wax ku akhrinaysaa u yeel ujeeddooyin aad rabto inaad xaqiijiso. Ujeeddooyinkaas waxay maskaxda ka caawinayaan in ay ugaarsato waxa aad doonayso, iskana xirto waxyaabaha kale ee aan muhiimka kuu ahayn.

Talooyinkan aan kor ku soo xusnay waa wax tijaabo soo galay oo natiijadoodu la arkay. Keliya dhiirro gelin iyo niyad dhis dhanka akhriska ah ma aha. Haddii qofku talooyinkan todobaad dhaqan geliyo oo uu ku celceliyo wuxuu kordhin karaa xawaaraha akhriskiisa wax ka badan 4 laab. Marka qofku dareenkiisa oo dhan uu ku soo ururiyo waxa uu akhrinayo waxa ay maskaxdu gaartaa heerka ugu sarreeya ee barashada oo afka qalaad lagu yiraahdo ‘Optimum Learning State’ ama ‘OLS’ loo soo gaabiyo.

Habka ugu adag oo tababar muddo ah, kalsooni iyo kontorool nafsadeed oo joogto ah u baahan waa aragti ku akhrinta. Aragti ku akhrinta waa habka ugu dhakhsiyaha badan ee wax loo akhriyo. Haddii deegaanka wax lagu akhrinayaa uu aad u wanaagsan waxaa si fudud xawliga akhriska lagu gaarsiin karaa wax ka badan 1000 erey daqiiqaddii. Tani waxay kaa saacidaysaa inaad waqtigaaga si fiican u dhaqaalaysatid oo naftaada waxyaabo fara badan oo waqti u waayi jirtay inaad qabsato.

Ogsoonow, dhaqso akhrinta mar kasta ma ahan habka keliya ee la doorbido. Heerka aqoontaada ee luqadda aad wax ku akhrinayso, nooca akhriska iyo ujeedka yaa go’aamiya hadba xawliga aad ku wajahayso qoraalka aad rabto inaad akhriso.

Horumarinta Xirfadda Qoridda

Qalinkaa wax suureeya,

Kugu sima halkaad doonto,

Saaxiib kal furan weeye,

Sunto fara ku hayntiisa,

Weligaa ha sii deynin.

Sisin iyo ku beer muufo,

Iyo laanta saytuunka,

Ku qotomi sugnaan waarta,

Iyo nabadda seeskeeda,

Samo iyo ku doon heedhe,

Dunidiyo sinnaanteeda,

Ku dawee sawaaceenka,

Iyo siica daacuunka,

Ku burburi sarbaa mooska,

Iyo soohdimaa meersan,

Ku midee samuud raaca,

Midabbada la sooc soocay,

Dadkan tobanka saamood leh.

-Hadraawi ‘Sirta Nolosha’

In la sameeyo qoraallo wax tar leh waa shaqo aad u adag oo dadaal iyo waqti badan u baahan. In wax la qoro waxay qofku ka caawinaysaa inuu daahfuro shakhsiyaddiisa oo uu ogaado nooca qofeed ee uu yahay. Wax qoridda yaa ah habka ugu wanaagsan oo lagu keydiyo xusuusta. Abwaan Soomaaliyeed oo tilmaamaya yaa yiri ‘Wixii la qoraa quruumo haree, Bal muxuu hadal qiimo leeyahay?’. Qoraal sameyntu, sidoo kale, waa habka qofku uu ku lafaguri karo afkaarta ka guuxaysa maankiisa, kana qeyb galo doodaha aqooneed ee la isku weydaarsado. Inaad yeelato xirfad oo horumarsan waxay kaa caawinaysaa inaad si cad u gudbiso farriimaha aad xambaarsan tahay iyo fekradaha aad aaminsan tahay.

Hababka ugu qadiimsan ee lagu hormariyo qoraalka waa akhrinta qoraallada ay sameeyaan dadka sida fiican wax u qora. Qoraayaashii hore maysan qaadan koorsooyin horumarinta qoraalka ah. Waxay qoraalka wanaagsan ka barteen qoraallo ay sameeyeen dad qormada ku fiican. Aasaaska qoraal fiican waa aqoonta qofku u leeyahay afka uu wax ku qorayo.

In qoraal waxtar leh la qoro waa xirfad la kasbado ee ma aha awood ama heybad ama hidde qofku dhaxlo. Soo saaridda qoraal wax tar leh waa falalka qofku ku dhaqaaqo ee ah qorshaynta, ujeeddo dejinta, daba-galka socodka hawsha qormada, iyo dhisidda caadooyin iyo dabeecado joogto ah. Maadaama ay wax qoriddu tahay xirfad waxaa lagu horumarin karaa keliya hagid, tusaaleyn, raacidda tilmaamooyin wanaagsan.  Nuxurka qoriddu waa soo saaridda qoraal ‘jaan-gooni’ ah oo aad adiga leedahay.

Dadka badankiis waxa ay ka sheegtaan in aysan wax u qorin hal-abuur iyo ilhaam la’aan. Qoridda cilmi baaris lamid ma aha qoridda gabay iyo hees. Qofka keliya ee hal-abuur iyo ilhaam ka sheekeeya waa gabyaa. Maqaal ku saabsan siyaasadda, dhaqaalaha ama arrimaha bulshada inaad qori wayso sabab uma aha inaadan hal-abuur laheyn. Waxaa ugu wacan inaadan qoraalka rabin am aad ka cago jiideysid. Billowgu qoraalku waa inaad maanka ku haysaa inaad tahay qof caadi ah, oo qoraal caadi ah samaynaya.

Waxaa sidoo kale xusuus mudan in qoraalku uusan ahayn tartan orod oo ay lagama maarmaan tahay qormadaad maaanta billowdo in berry aad dhamaystirto, maalinta xigtana daabacdo, dadkuna ay ka helaan. Halkan waxaan ku soo bandhigaynaa caqabadaha mala-awaalka ah eedadka ka hor taagan in ay wax qoraan. Waxaa kamid ah caqabadahaas:

•       ‘Waqti uma helo wax qoridda’ taas oo lamid ah ‘waxaan wax qorayaa marka aan waqtiyo waaweyn helo’. Caqabadani mala-awaalka ah waxay caan ka tahay xeydaabka akadeemigga. Waa hab dadka aan qorin ay naftoodu ku maaweeliyaan kuna qanciyaan marka ay dareemaan in aysan wax qorin. Xalka mushkiladdani waa in inta ‘waqti helidda’ la iska dhaafo qoriddu waqti u gooni ah loo qoondeeyo!

•       ‘Waxaan sugayaa xilliga ay naftaydu qoraalka diyaar u tahay!’ oo la mid ah waxaan wax qorayaa marka uu ilhaam ii yimaado oo duufaanta curinta iyo hal-abuurka jinniyadaydu kiciyaan. Tani waxay cudurdaar u noqotaa in qofku qorshe iyo jadwal waqtiyeed yeelan waayo. Qoridda maqaal cilmiyeed ku salaysan qaabka APA iyo maqaal falanqeyn oo ku saabsan farqiga u dhexeeya nooca federal ee dawladdeena iyo kan dawladda Itoobiya uma baahna ilhaam. Dadaal, waqti iyo raacidda shuruucda qormada yaa ah sida keliya ee lagu soo saari karo maqaallada cilmiga ah.

•       ‘Waan ku qasbanahay inaan waxan qoro’ oo micnaheedu yahay haddii aysan qasab igu ahaan laheyn qoraalkan maba sameyn laheyn. Aragtidan yaa waxay keentaa in qofku hawsha qoraalka ee hor taalla uu u arko shar in la is mootiyaa ay tahay. Uma arko in qofku qoraalka uu sameeyo wax ku noqdo, dadkana ku taro. Maqaalka aad maalin iskuulka ku qortaa ugu horreyn adiguu aqoon kuu soo kordhiyaa. Buugga qalin jebinta ee aad qortaa waa qeyb taariikhdaada kamid ah. Haddii aad intaan wax iska soo xaabsato hal meel isugu keento berri wax adiga laguugu ceebeeyo shakhsiyaddaada bahdila buu noqonayaa.

Soo saaridda qoraal tayaysan waxay ku tiirsan tahay sida ugu fudud ee loo fahmi karo qoraalkaaga. Dhibaatooyinka dadka qoraalka ku cusub ee xerada akaadeemigga ku jira ay sameeyaan waxaa kamid ah iyagoo doona in ay muujiyaan in ay garaad iyio garasho badan yihiin. Waxay isticmaalaan ereyo adag oo laga maarmi karo. Tusaale ahaan halkii laga dhihi lahaa ‘biyaha haddii muuqaalkoodu mugdi yahay, micneheedu waa mool’ waxay u dhigayaan qaabkan ‘xaddi biyo ah oo ku tusmaysan daahfurnaan yar waxay u badan tahay in qotadoodu dheer tahay’. Si arrintan looga baxsado waan in aan isticmaalnaa ereyo si fudud loo fahmi karo, weero dhismahoodu cad yahay.

Sidee Loo Qoraa Maqaal?

Noocyada maqaalladu aad bay u kala duwan yihiin. Waxay noqon karaan maqaal cilmiyeed, maqaal warbixineed, ama maqaal fekradeed. Qoridda maqaallada waxay maraysaa tallaabooyinkan hoos ku qoran:

•       Qoraalka ka hor: Doorashada cinwaanka iyo fekradda uu ka hadlaayo yaa ah tallaabada hore ee qormada maqaal. Sidoo kale, qofka maqaalka qorayaa waa in uu ogaadaa ama ay u caddahay cidda maqaalkiisa akhrin doonta. Qoraagu waa inuu sameeyaa raadraac ku salaysan fekradda uu ka hadlayo soona uruuriyaa caddeyn iyo daliil uu ku xoojinayo fekraddiisa.

•       Qeybaha uu ka kooban yahay maqaal waa (1) Hordhac: Wuxuu fekerad guud ka bixinayaa maqaalka, ujeedkiisa iyo fekradda uu xambaarsan yahay. Hordhaca waxaa lagu billaabaa weero xooggan oo soo jiidasho leh oo qofka ku dhiirro geliya inuu sii akhriyo qeybaha kale ee maqaalka (2) Baaxad (Body) waxaa lagu xusaa nuxurka fekerka uu qoraalku ka hadlayo. Faqro kasta waxay sharxaysaa xaqiiqo taageeraysa aragtida qoraalka. Waxaa sidoo kale halkan lagu xusayaa aragtida mucaaradka fekradda oo kooban iyo naqdinteeda (3) Gunaanad: waxaa dulmar kooban lagu sameeyaa nuxurka dooddii maqaalka.

•       Qor, Dabadeedna tifaftir: Qaladaadka la sameeyo marka wax la qorayo ee daahiya ama carqaladeeya hawsha qoraalka waa iyadoo la isku dhinac wado qoraalka iyo sixidda maqaalka. Qoraalka hore waa qabyo-qoraal (draft). Fekradahaaga si aysan kaaga kala yaacin waa inaad marka hore ku qortaa qabyo-qoraalka. Marka uu dhamaystirmo qabyo-qoraalku billow inaad saxdo oo aad tifaftirto. Hagaaji kala horreynta afkaarta, weeraha qaldan, habka qoraalka iyo naxwaha. Ugu dambeyn, dhammeystir muuqaalka qoraalka, farta, cabbirka, faqradaha iyo wixii kaloo qurxin ah.

Qoridda Maqaallada Joornaallada Akadeemiga

Qoridda maqaallada lagu baahiyo joornaallada akadeemiga ah waxay u baahan tahay waqti iyo raacidda xeerarka qoridda maqaalladaas. Billowga qoridda maqaal waa qorshaynta sida aad u qori lahayd maqaalkaaga. Dadka ku dhibtooda qoridda maqaallada waxa ay ka sheegtaan in maskaxdoodu ay ereyada ku soo dhicin marka ay qoraalka billaabaan. Sababta ayaa waxa ay tahay waxay qoraalka billaabaan iyagoon ogeyn waxa ay rabaan in ay qoraan. Sidaas daraaddeed dejinta qeybaha qoraalkaaga yaa ah tallaabada koowaad ee qoraalkaaga. Qeybaha ay badanaa ka kooban yihiin maqaallada akadeemiga ah waa (1) Cinwaan iyo Gogol-dhig (2) Hordhac (3) Hab Cilmi-baaris (4) Natiijada (5) Falanqeyn (6) Gunaanad (7) Tixraaca iyo buug-kaashi.

Cinwaanka iyo Gogol-dhigga: Cinwaanku waa in uusan aadna ciriiri u aheyn una ballaarneyn oo uu isku dheelli tiraa guud ahaannimo iyo gaar ahaansho. Cinwaanka ha noqdo mid ereyadiisu cad yihiin oo qofkii arkaa maqaalka waxa ka hadlaaya inuu fahmo ka saacidaya.

Gogol-dhiggu waa qoraal si fudud loo soo koobay oo sharxaya shaqada aad qabatay. Gogol-dhiggu wuxuu qeexayaa cinwaanka maqaalkaaga, ereyada uu ka kooban yahay, habka aad cilmi-baarista u samaysay, iyo waxa ka soo baxay cilmi-baaristii aad qabatay.

Hordhac: Hordhaca maqaallada maqaallada akadeemiga ah waxay ay muujiyaan ahmiyadda uu maqaalku leeyahay. Waa qeybta ugu fursadda badan in gebi ahaanteed la wada akhriyo. Hordhaca waxaa lagu billaabaa guudmar ku saabsan maqaalka. Waxaa ku xiga mushkiladda uu maqaalku xal u raadinayo, ama su’aasha uu ka jawaabayo, arrinta uu caddeynayo. Ujeedka hordhacu waa sababeynta jiritaanka maqaalka. Wuxuu sidoo kale hordhacu xusaa aragtiyaha la xiriira maqaalka, tijaabooyinka maqaalka qorihiisu fuliyey iyo cilmi-baarista horey loo sameeyey.

Hab Cilmi-baaris: Hab cilmi-baaristu waa dhabbaha la maray si loo gaaro natiijada maqaalka. Waxaa lagu xusaa cidda (population) ka qeyb qaadatay cilmi-baarista, sida xogta loo soo ururiyey, namuunta (sample) lagu saleeyey ama lagaga tilmaan qaatay cilmi-baarista, xog ururinta waxa loo isticmaalay sida weydiimaale (questionnaire) ama aaladda halbeeg (apparatus), barnaamik kombuyuutar ee la adeegsaday. Sidoo kale waxaa qeybtan lagu sheegaa doorsoomayaasha maqaalka, xiriirka ka dhexeeya iyo sida loo dhigay, cilmi-baaris hore oo sheegaysa habka doorsoomayaasha xiriir iskula leeyihiin ama isku saameeyaan. Waxaa sidoo kale la caddeeyaa heerka la isku halleyn karo (reliability) iyo saxnimada (validity) habka xog ururinta.

Natiijada: Qeybtan maqaalka kamid ahi waxaa lagu soo badhigaa natiijadii ka soo baxday xog ururintii. Badanaa waxay ka koobnaataa jadwallo iyo garaafyo kuwaas oo cabir u ah natiijada xog ururinta.

Falanqeyn: Halkan waxaa lagu soo bandhigaa natiijooyinkii iyo sida ay ula xiriiraan mushkiladdii maqaalka uu baarayay. Waxaa lagu sheegaa sida natiijada maqaalka ula xiriirto aragtiyihii saldhigga u ahaa maqaalka iyo horey cilmi-baarisyadii la sameeyey. Waxaa lagu soo gabagabeeyaa wixii caqabado ahaa ee xaddiday natiijada maqaalka. Halkan muhiim ma aha caqado guud oo la wada yaqaano inaad xusto.

Tixraaca iyo Buug-kaashiga: Waxaa halkan lagu soo bandhigaa qoraallada kala duwan ee maqaalkaaga aad u kaashatay. Qeybtani waxay iftiimisaa meesha uu maqaalkaaga ka jirto xerada cilmi baarista.

Sidee Loo Qoraa Sheeko Faneed?

      Sheeko faneedku waa qaab casri ah oo dadku u sheekeystaan isuna feker dhaafsadaan. Adigoo sariitaada jiifka jooga, ama qolkaaga fadhiga shaah ku cabaya baad akhrisan kartaa sheeko faneedka. Hawd oo ah qoraa Soomaaliyeed ayaa qaba in sheekada hadalka lagu soo gudbiyaa aanay mar kasta weeleyn waxa uu qofku sheegi lahaa oo dhan. Halka sheekada qorani ay ku tusmeysan tahay faahfaahin dheeri ah iyo ka baaraan degid. Sheeko faneedku waxaa loo qoraa in dareenka iyo waayaha nolosha la wadaago, feker la is dhaafsado, iyo qof kasta dunida khayaalkiisa ku sawiran inuu soo bandhigo. Sheekada wanaagsani waxa ay akhristaha u yeeshaa fahan sarreeya waxayna gelisaa arxan (empathy).

Sheekaa maskaxdaada ka guuxaysa, ama billowga sheeko. Shaksiyaadka sheekada baa kuu muuqda iyagoo isla hadlaya, sheekeysanaya ama qoslaya. Sidii filimkii oo kale baad u daawanaysaa. Adigoo xamaasadaysan baad soo dhaqaaqaysaa. Waxaad u fadhiisanaysaa inaad qorto. Nasiib darro se, sheekada warqaddaad qortay ka muuqata ma aha tii maankaaga ka guuxaysay. Farqi aad u weyn baa u dhexeeya sheekada maskaxdaadu sawirtay iyo tan aad adiga taqaano qoriddeeda. Arrintani adiga keligaa kuguma koobna. Dadka qoraalka ku cusubi oo dhan waa kula wadaagaan. Si caqabaddaas loo xalliyo, sheekada aad sawiratay iyo tan warqaddaada ka soo muuqatayna ay isugu dhawaadaan waa inaa barataa farsamada qoridda sheekooyinka.

Dadka qofba sheeko qoriddiisu meel bay ka liidataa. Mid baa sheekada ku fura jil aad u gaabiya. Shakhsiyaadka iyagoo aan caddeyn bay sheekada iska daba jiitantaa. Dhowr bog kaddibna qoraagu intuu sheekadii lumiyo baa codkiisii u soo hara oo waa ka istaagtaa. Qofka noocan oo kale waxaa laga haystaa billowga sheekada.

Mid baa cod xooggan oo kalsooni ku jirto iyo muuqaal soo jiidasho leh ku billaabata. Shakhsiyaadka sheekada baa si xiiso leh u soo if baxa oo su’aalo ogaal doon ah dhaliya. Dhowr muuqaal kaddib dhabbihii bay ka habowdaa sheekada. Su’aalihii dhashay baa wareer keena, jawaabna waa loo heli waayaa. Waxay isu rogtaa wax laga caajiso. Qofka noocan ahna qeybta dhexe ee sheekada yaa ka hallaysan.

Mid kalena si xiiso leh bay u billaabataa. Muuqaal kasta waxa uu kuu sii dhiibaa mid kaloo ka xiiso badan. Sheekadii si xiiso leh bay u socotaa. Akhristaha waxa uu harraad u qabtaa inuu ogaado sida sheekadu u dhammaato. Hase yeeshee maba dhammaato. Iyadoo sheekadu laallan tahay baa qoraalku dhamaadaa. Waxay sababtaa in akhristuhu niyad jabo. Sheekada noocan ahi qoraageedu waxaa dhib ka haystaa habka loo gabagabeeyo sheekada.

Qoraaga caanka ah ee Hemmingway waxa uu yiri “Mushkiladda qoraagu isma dooriso. Isaga wuu is baddalaa, dunida ku heeran way is baddashaa hase ahaatee dhibtiisa sideedii bay u taagnaataa. Mixnadda qoraaga haysata mar kasta waa in uu si dhab ah wax u qoraa, waxa dhabta ahna si uu gaarana waa in uu qoraalkiisu u soo bandhigaa qaab ka yeeli karta akhristaha in uu dareemo sidii ruux sheekada ku dhex jiray oo kale”. Barashada qeybaha sheekooyinka iyo fahanka habka loo abuuro yaa ah furaha sheeko guulaysata oo aan billowga, dhexda iyo dhammaadka mid ba aan ku lumin oo akhristaha dareenkiisa qaada, ka fekersiisa, xiiso gelisa ama ba ka ilmaysiisa.

Sheeko kasta waxa ay akhristuhu ka ballan qaaddaa labo arrimood: in ay wax dareensiiso iyo in ay ka fekersiiso oo maskaxdiisa su’aalo ku abuurto. Qoraa kasta waa in uu ka war hayaa waxa uu akhristayaashiisa ka ballan qaadayo. Akhristaha marka uu cinwaanka sheekadaadu arko waxa uu kaa filayo waa in uu ka arkaa sadarrada hore ee sheekada. Tiirarka ay sheeko kasta ku tiirsan tahay waa (1) shakhsiyaadka ‘jileyaasha’ (characters) (2) Goobta (Setting) (3) Dhibta/mushiladda sheekada (conflict).

Jileyaasha: Billowga sheekada waa in uu akhristaha siiyaa qof uu diiradda saaro. Marka sheekada gaaban la joogo qofkaa waa in uu isla markiiba soo if baxaa oo qeyb muuqata ka yeeshaa dhacdooyinka. Sheekooyinka dhaadheer waxaa suuragal ah in uu daaho oo shakhsiyaad kale oo laf-dhabar u ah sheekada ka soo hor maraan. Buugga caanka ah ee la yiraahdo Moby Dick qoraaga wuxuu ku billaabay sheekadiisa ‘Call me Ishmael’. Waxa uu ku billaabay shakhsiga ay sheekada ku socon doonto magaciisa. Waxaana ku sii xigay nooca shakhsiyaddiisa, xilliga iyo goobta uu ku nool yahay. In jileyaasha si faahfaahsan loo sawirro waxay ka qeyb qaadataa billow fiican oo sheekadu yeelato. Qoraaga waa in uu shakhsiyaadka sheekada si qoto-dheer u sawiraa. Jilaha waxaa akhrista dareensiin kara magaca, muuqa, hadalka iyo fekradaha ka guuxaya maankiisa.

Goobta: Halka sheekadu ka dhacayso iyo waxa ku hareereysan jilayaasha waa qeyb kaloo muhiim ah oo ay sheeko faneeddu ku tiirsan tahay. Hababka ugu fudud ee madasha sheekada loo qeexo waxaa ka mid ah in sawir laga bixiyo deegaanka ay sheekadu ka dhacayso. Waxaa sidoo kale muujin kara wada sheekeysi dhex mara jilayaasha sheekada iyo waxa maskaxdooda ka guuxaya oo la soo bandhigo. Faahfaahin xeeldheer oo deegaanka ama goobta sheekada laga bixiyaa waxay sheekada ka dhigaysaa mid la taaban karo. Waxay sidoo kale sheekada ka soocaysaa sheekooyinka kale ee laga yaabo in ay isku dhaw yihiin cinwaan ahaan ama isku eg yihiin.

Dhibta/Mushkiladda: Dhibta sheekadu waa caqabadaha haysta shakhsiga sheekada ay ku socoto. Dhibta waxay noqon kartaa loollan u dhexeeya shakhsiyaadka sheekada, shakhsiga sheekada ku socoto iyo deegaankiisa, ama shakhsiga iyo naftiisa. Mararka qaarkood waxaa laga yaabaa in aan dhibtu si cad u muuqan oo jilaha wax maankiisa ka guuxaya ay tahay. Dulucda sheekada yaa marar badan noqon karta dhinta sheekada. Dhibta sheekadu waa filashada jilaha ama jileyaasha sheekada iyo xaaladda taagan farqiga u dhexeeya. Waa in akhristuhu saansaanta mushkiladdu ka dareemi karaa qeybaha hore ee qoraalka sheekada.

Guud ahaan sheekada wanaagsani waxaa astaamo u ah si fiican u adeegsiga ereyada. Qoraaga fiicani erey kasta meesha uu ku habboon yahay ayuu u adeegsadaa. Ereyada culculus adeegsigooda inta loo baahan yahay, kama badiyo, goobtii loogu talo galay meel aan ahayna uma adeegsado. Waxaa sidoo kale sheekada fiican lagu gartaa habka qoraageedu ereyada u dhaqaalaysto. Erey dhaqaalaysashada waxaan ula jeednaa weer kasta inta erey ee kaafin karta si loo fahmo in lagu ekeysto. Qoraalku mid qurxoon ha muuqdo dartii ma habboona in ereyo badan oo isku macno ah iyadoon baahi keenin in hal jumlad lagu wada ciriiriyo.

Waxaa muhiim ah qoraalka sheekada inuu ku dhisan yahay jumlado xooggan. Tani waxay keliya ku suurto geli kartaa adeegsiga qumman ee qeybaha hadalka. Marna qoraaga sheekada uma wanaagsana isticmaalka xad dhaafka ah ee sifooyinka iyo falkaabyada hal jumo gudaheed. Si habak qoraalka sheekada u qurux badnaado qoraaga waa in uu kala duwaa noocyada jumlada oo mar jumlo dheer, marna mid gaaban adeegsadaa.

Gebagabadii, hababka ugu wanaagsan oo akhriska lagu hormariyo waa doonid adag iyo akhris badan. Sidoo kale qoraalka iyo xirfadihiisa waxaa lagu kobcin karaa wax badan oo la qoro, lana akhriyo. Labadaba waxaa saldhig u ah barasho. Soomaali waxay ku maahmaahdaa fuullimaad waa fara ku heyn. In nafta lagu leyliyo sida wax loo akhriyo loona qoro waa arrin aad muhiim u ah.