HADDUU WEBİGA JUBBANA JOOGSADO!

W/Q. Xasan Cabdi Xasan

Biyaha waa aasaaska nolosha aadanaha iyo tiirka ay ku dhisan tahay jiritaankiisa. Xadaaradihii hore badankood waxaa laga unkay oo xarun maamul u ahayd hareeraha il biyoodka dhow. Soomaaliya waxay dhacdaa dhul gebi ahaanba lagu yaqaan biyo yarida oo oomane ah. Sidaas daraaddeed afafka Soomaaliyeed waxaa laga helaa wax ku dhow toban erey oo tilmaanaya biyo-waaga sida: oon, harraad, luun, asqo, kawkab, loof, surmi, dhama’, dhanqalan, gooryoon, iyo kuwo kale oo la mid ah.

  Ilo biyoodka dhulka dushiisa ah ee Soomaaliya leedahay waxaa labdhabar u ah labada webi ee Jubba iyo Shabeelle, labadaasoo ka soo butaaca buuralayda Itoobiya. Labadan webi yaa u ah halbawlaha nolosha beeralayda iyo xoolo dhaqatada ku nool gobollada koonfureed kuwaasoo wax soosaarkooda u iib geeya gobollada kale ee dalkooda. Gobollada kale ee dalka waxaa aad loogu tiirsan yahay togag, waro, balliyo, ceelal iyo barkado xilliga roobku da’o biyaha lagu kaydiyo.

Qiyaas ay samaysay hay’adda qaramada Midoobay u qaabilsan cuntada iyo beeraha ee marka magaceeda la soo gaabiyo loo yaqaano ‘FAO’ ayaa sheegaysa in celceliska qulqulka billowga webiga Jubba ee Luuq uu yahay 186m³/s (mitir saddex jibbaaran sekankii). halka kan webi Shabeelle ee Beledweyne isna lagu qiyaasay 75m³/s mitir saddex jibbaaran sekankii). Badanaa webiyada waa biyo yareeyaan xilliyada jiilaalka ama aan roobabku di’in. Hase yeeshee marna laba webi ama midkood biyuhu gebi ahaan ba kama idlaadaan oo ma engegaan.

Sannad kan 2016-ka yaa waxaa biyihii ka gureen webiga Shabeelle qeybo badan oo ka mid ah iyadoo lagu jiray xilli jiilaal oommane ah oo roob la’aan badani jirto, aadna looga baqayay abaaro. Sida lagu xusay warbixin ay soo saartay dhammaadka bishan Maarso, waaxda Maaraynta Xogta Dhulka iyo Biyaha Soomaaliya ee hoos timaadda Hay’adda Cunnada iyo Beeraha ‘FAO’ ayaa tilmaantay in heerka biyaha ee webiga shabeelle ay aad u hoosaysay laga soo billaabo bilihii hore ee sannadkan. Markii ugu horraysay, wax ku dhow 35 sano, ayaa waxaa la arkayaa webigii Shabeelle oo gebi ahaanba biyuhu ka gureen oo dadku dhex lugeynayaan.

Digniinihii hay’adaha gargaarka banii aadannimo ee ku saabsanaa abaaraha soo socday iyo biyo la’aanta ka dhalatay joogsada webiga Shabeelle ayaa waxay sii kordhinaysaa walwalka dadka ku dhaqan gobollada ay dhibaatadu ka jirto iyo khasaaraha ka dhalan kara abaaraha. Waxaa maalmahan dambe la arkayay caruur yaryar iyo haween oo webiga qallallan dhexdiisa qodaya si siimowga dhoobada biyuhu ka gureen ay reerahooda biyo uga dhaammiyaan.

Marka laga soo tago roob la’aanta ayaa waxaa la sheegayaa in sababta uu webigu u joogsaday ay tahay in dawladda Itoobiya ay biyaha webigu xirtay ama u weecisay mashaariic beero oo dhulkeeda laga hirgelinayo, iyadoo marka horeba xaddiga biyaha ee xilligan kuleylaha ah ay aad u yarayd. Madaxweynaha is-maamulka Soomaalida ee Itoobiya ayaa sheegay in illaa afar biyo xireen laga sameeyey ismaamulka kuwaasoo ay ka faa’iidaysan doonaan beeralayda ismaamulka.

Dawlada Federaalka Soomaaliya ayaa sheegtay in ay ka war hayso leexinta iyo biyo xireennada laga sameeyey webiga Shabeelle hase ahaatee weli wax tallaabo cad ah oo ku aaddan ma qaadin. Waxaa dhashay walaac ah in mashaariicda beeraha ee Itoobiya hirgelinayso ay dhalin doonaan in Soomaaliya aan dhibic biyo ah u soo gudbin! Labadan webi ee Soomaalidu aadka ugu tiirsan tahay waxay ka soo burqadaan buurolayda Bale ee Itoobiya. Ku dhowaad saddex meelood labo meel saxanka (basin) webiyadan waxay ku dherersan yihiin dhulka Itoobiya, keliya faraca Dawa oo Jubba kamid ah ayaa Keenya dhex mara.

Waxaa aad u liita habka Soomaalidu uga faa’iidaysato labadan webi. Maareynta biyaha webiyada waxaa qeyb ka ah maareynta fatahaadda iyo biyo yarida. Sannad kasta waxaa Soomaalidu khasaaro ba’ani ay ka soo gaartaa fatahaadda webiga ama biyo yarayntiisa. Labadan webi ee Shabeelle iyo Jubba iyo dhulka ay maraan ee beerashada ku habboon waxaa loogu yeeraa danbiisha rootiga ‘breadbasket’  ama madiibadda (baaquliga) bariiska ‘rice bowl’ ee Soomaalida. Haddii si wax ku ool ah loo maareeyo dhulkaas iyo biyaha webiyadaba waxaa la tilmaamaa in ay kaafin karaan baahida wax soosaarka beeraha ee Soomaaliya oo dhan.

Dawladda Itoobiya waxay qorshaysay mashaariic dhanka beeraha ah oo lagu kobcinayo wax soo saarkeeda si ay u kaafiso cunno la’aanta soo noqnoqota ee malaayiin dadkeeda ah soo food saarta sannad kasta. Mashaariicdan ayaa waxaa saldhig u ah in si xoog leh looga faa’iidaysto biyaha webiyada Jubba iyo shabeelle. Arrintan ayaa waxaa ay saameyn taban ku yeelanaysaa xaddiga biyaha u soo gudbaya Soomaaliya.

Cilmi baaris laga sameeyey jaamacad ku taalla dalka Iswiidhan oo lagu magacaabo ‘Royal Institute of Technology’ ayaa lagu sheegay in qorshaha horumarinta Itoobiya ee webi shabeelle (Wabi Shabelle River Basin Integrated Development Master Plan) ee 2005-2035 ay qeyb ka ahaan doonaan 25 mashruuc waraabin oo waaweyn iyo 21 xarumo koronto dhalin (hydropower sites). Tobaneeyo ka mid ah qorshayaashan waraabinta iyo biyo xireennada ah waxay fulintooda qorshaysneyd ugu dambeyn dhammaadka sannadkii tagay ee 2015.

Sidoo kale qorshayaasha ku aaddan Genale-Dawa (webigga Jubba qeybihiisa Itoobiya) ayaa iyana qeexaya hirgelinta 9 biyo xireen koronto dhalin ah iyo kuwo kale oo waraabin ah kuwaasoo fulaya inta u dhexeysa 2009-2020 ayna ku baxayso adduun lacageed ka badan 4 bilyan oo doollar. Mashaariicdaas waraabka beeraha iyo koronto dhalintaba waxay u baahan yihiin in biyaha webiyada lagu kaydiyo biyo xireenno waaweyn si loo abuuro xoog qulqul biyo oo koronto dhalin karta.

Maaddaama ay mashaariicdaas saameyn doonaan wadaagidda biyaha webiyada waxaa lagama maarmaan ah in labada dal ee Itoobiya iyo Soomaaliya ay heshiisyo ka gaaraan sida ay uga wada faa’iidaysan lahaayeen. Soomaaliya oo ah dal aan dawlad qumman laheyn rubuc qarinigii ugu dambeeyey ayaa ku adkaan doonta sida ay miis ula soo fariisan laheyn Itoobiya oo heshiisyo ula gaari laheyd. Dhanka kale, Itoobiya waa dal dhaqaale iyo siyaasad ahaanba hormuud u ah geeska Afrika siyaasadda gobolkana aad saameyn ugu leh.

Sida la fili karo maaddaama ay Itoobiya faragelin baahsani ku haysay arrimaha Soomaaliya tan iyo markii ay Siyaad Barre awoodda ay ka wiiqeen maleeshiyaadkii ay iyada soo hubeysay, awood qeybsi walba oo la xiriira wadaagidda biyaha webiyada, oo dhex mari kara Itoobiya iyo Soomaaliya, oo labada ka mid ah dalalka biyo yaraanta lagu tilmaamo, waxa uu noqonayaa keliya mid ay Itoobiya meeriso qodobbadiisa.

Aan taariikhda dib ugu noqonnee 1985-kii Soomaaliya ayaa waxay maalgelin ka codsatay Bangiga Adduunka si ay u hirgeliso mashruuca biyo xireenka Baardheerer. Bangiga waxa uu Soomaaliya ka codsaday in ay ogeysiiso Keenya iyo Itoobiya. Xiriirka Itoobiya iyo Soomaaliya oo aad u xumaa dartiis Soomaaliya waxay Bangiga Adduunka u sheegtay in isagu uu ogeysiiyo. Natiijada waxay noqotay in Itoobiya ay ka hor timid mashruucii iyadoo ku tilmaantay inuu wax yeeleynayo danaheeda. Sababta dhabta ah oo Itoobiya ay u diiddaneyd ayaa ahayd iyadoo baqdin ka qabtay in mashruucaas uu Soomaaliya siinayo awood gorgortan oo la xiriirta adeegsiga biyaha webiyada marka shirar dambe oo arrimaha webiyada looga hadlayo la isugu yimaado.

Dawladda Soomaaliya waxay diidday in ay wada hadal la gasho Itoobiya sababtoo ah webiga Jubba waxa uu marayaa dhulka Soomaalidu degto ee Itoobiya ee lagu muransan yahay. Dhulkaasi oo ay tirada dadka ugu badan ee ku nool ay yihiin Soomaali ayaa waxa uu ahaa sababihii keenay dagaaladdii dhex maray Soomaaliya iyo Itoobiya 1977-kii. Soomaaliya waxay u arkaysay in wada hadalladaasi ay wiiqayaan go’aammadii iyo booskii siyaasadeed ee ay taagneyd oo ay tilmaan u noqon  karaan in dooddii Soomaalida ee Soomaali Galbeed ay dhammaatay.

Qaramada Midoobay shir ay qabatay 1997-dii ayaa looga hadlay xeerarka caalamiga ah ee biyaha dalalka isaga gudba. Soomaaliya maadaama aysan dawlad laheyn xilligaas shirkaasi way ka maqneyd. Dawladda Itoobiya ma aysan sixiixin heshiisyadii iyo xeerarkii caalamiga ah ee ku aaddanaa biyaha webiyada ee la wadaago. Sababtana waxay ahayd mid ka mid ah xeerarkaas (Princinciple of No Significant Harm) ayaa sheegayay ‘dawlad kasta marka ay ka faa’iidaysanayso biyaha la wadaago in ay waajib ku tahay ka hortagga fal kasta oo waxyeello iyo dhibaato daran u geysan kara dalalka kale ee biyaha la wadaaga’.

Mashaariic tiro badan oo ay hirgelisay dawladda Itoobiya iyo kuwo farabadan oo u qorshaysan ayaa waxay saameyn taban ku yeelanayaan kuna yeelan doonaan Soomaaliya. Leexin kasta oo lagu sameeyo biyaha webiyada waxay yareyn doontaa tanka iyo tayada biyaha u soo gudba Soomaaliya taasoo waxyeeleneysa wax soo saarka beeraha ee Soomaaliya oo in badan dhaqaalaha dadkeedu ku tiirsan yahay. Sidoo kale, waxay saameyn taban ku yeelan doontaa deegaannada ku xeeran daanka webiyada.

Isku soo duub, Itoobiya ayaa waxay adeegsataa siyaasad ah ‘hirgeli intaanan la wada hadal’ si ay u fuliso mashaariicdeeda. Qorshayaasha dawladda Itoobiya ee aan soo sheegnay waxay u suura gelin doonaan in ay yeelato xoogga iyo xeeladdii ay ku xakameyn laheyd qulqulka biyaha webiyadaas. Soomaaliya oo aan weli laheyn dawlad cagaheeda ku taagan, oo qaadan karta go’aanno ay ku dhawrayso danaheeda ayaa waxay baryi doontaa naxariista Itoobiya. Maanta Soomaaliya  waxa ay ka sheeganaysaa joogsashada qulqulka biyaha webi Shabeelle oo laga yaabo in ay sabab dabiici keentay. Berri maxaa xal u noqon doona dadka Soomaaliyeed haddii uu webiga Jubbana joogsado?

W/Q Xasan Cabdi Xasan